Op zaterdag 17 juni (de Dag van de Architectuur) organiseerde USINE een excursie in Utrecht. Het thema ‘Spoorgebied Utrecht-Zuilen van 1880 tot 2020’ werd ingeleid door bestuurslid Bert Poortman. Vervolgens is met een groep van 36 deelnemers een rondwandeling door het gebied gehouden. De excursie startte in Villa Concordia, de oude telegraafwerkplaats van de spoorwegen.

Spoorgebied Utrecht-Zuilen

In de laat 19e eeuw zijn drie gebieden op de grens van Utrecht en Zuilen tot ontwikkeling gekomen, twee ten dienste van de spoorwegen en één voor Werkspoor. Een vierde terrein is niet behandeld, het Demka gebied. Daar is immers geen industrieel erfgoed bewaard gebleven. In 1905 realiseerde het Staats Spoor een telegraafwerkplaats aan de 2e Daalsedijk. Vreemd als je bedenkt dat de spoorwegen al vanaf 1860 uitgebreid van telegraafverkeer gebruik maakten en in die tijd ook al lang van de telefoon. Maar in 1905 werd de uitvinding gedaan van communicatie tussen trein en vaste wal met de rail als signaaldraad. Dat veranderde de spoorinfrastructuur volledig qua communicatie, seinwezen, railaanleg en wissels. Daar waren werkplaatsen voor nodig. Het gebied 2e Daalsedijk werd bestemd voor spoorwerkplaatsen voor de bovenbouw van het spoor. In latere tijden werden er door de NS ook de bovenleidingportalen, spoorwegovergangen, borden en seinkasten gemaakt. Na de oorlog is met Marshalhulp een spoorstaaf lasinrichting op de Cartesiusdriehoek gerealiseerd. Ook de werkplaats voor het herstel van streekvervoerbussen, de vervoermiddelen van Van Gend & Loos en de revisie werkplaats voor dieselmotoren, allen van de NS, kreeg in 1948 een centrale werkplaats op dit terrein.

Telegraafwerkplaats in de Concordiastraat – foto René van Pelt

Werkspoor vestigde zich in 1913 op een aanpalend terrein voor de productie van bruggen en treinwagons. De vestiging groeide na de oorlog, ook mede door Marshalhulp, uit tot industrieel conglomeraat. Tot in de jaren 1960 werden nieuwe gebouwen en vernieuwde gebouwen gebruikt voor de bouw van bruggen, treinen, staalconstructies, industriële apparaten, autobussen etc.. Alle drie terreinen zijn in een periode van transitie, een overgang naar ander gebruik. Voor het Werkspoorkwartier was dat al in de tweede helft van de jaren 1970 ingezet. De Cartesiusdriehoek en de 2e Daalsedijk zijn vanaf de tweede helft jaren 1990 toe aan nieuwe bestemmingen. In recente toekomstplannen heeft de gemeente, voor twee terreinen in samenwerking met NS Stations, toekomstplannen gemaakt. Opvallend in die plannen met eigenaar NS Stations is uiteraard niet de bestemming van wonen, de grote voorkeur voor stad Utrecht. In de Cartesiusdriehoek en het terrein 2e Daalsedijk worden ook bedrijvige functies en ‘hotspots’ toegestaan te midden van het wonen. In het Werkspoorkwartier is wonen niet aan de orde. De bedrijvigheid blijft daar, maar het accent gaat gestuurd worden naar creatievere invullingen en bedrijfssectoren met minder vrachtverkeer.

Presentatie van Bert Poortman – foto Erik Nijhof

De markante plekken in het gebied Utrecht-Zuilen zijn bezocht. Aan de 2e Daalsedijk was dat de startlocatie, de voormalige telegraafwerkplaats en na afloop de ‘Snorfabriek’ de huidige en tijdelijke functie voor de bovenbouwwerkplaats voor wissels uit 1905. Onderweg werd stilgestaan bij het voormalig slachthuis aan de Amsterdamsestraatweg, de oude drukkerij Lumax aan het Ondiep, de vierde watertoren van het Utrechtse Drinkwaterleidingmaatschappij aan de Amsterdamsestraatweg, het Julianapark, de woonbuurt Elinkwijk (voor de witte boorden), de Demka en Werkspoor spoorbruggen, de binnenhaven met brug op het Werkspoorkwartier, het transformatorgebouw van Werkspoor uit 1913, de apparatenhal (nu Werkspoorkathedraal), de voorbewerkingshal (met de Zecc maquette voor de inbouw van o.a. bierbrouwerij De Leckere), het ontwerpgebouw en het ontspanningsgebouw aan de Vlampijpstraat en het Centraal Autoherstel Werkplaats in de Cartesiusdriehoek. De excursie eindigde in de ‘Snorfabriek’.

Bedrijfsterreinen met werkplaatsen voor het spoor 1948 – 2e Daalsedijk, Cartesiusdriehoek, Werkspoorgebied en Demka

Elinkwijk Demka- en Werkspoorbrug – foto René van Pelt

Montagehal Werkspoor nu Werkspoorkathedraal, foto René van Pelt

Transformatorhuis Werkspoor – foto Marcel Overbeek

Voorbewerkingshal Werkspoor nu Werksporfabriek, foto René van Pelt

Voorbewerkingshal maquette ZECC – foto Erik Nijhof

Bovenbouwwerkplaats NS tijdelijke de Snorfabriek – foto René van Pelt