Dienstwoningen en spoorportalen kunnen monumentaal zijn. De spoorwegwoning in Maartensdijk werd in 1901 gebouwd voor de HIJSM, de Hollandsche IJzeren Spoorweg Maatschappij. Het huis is een gemeentelijk monument. Tussen Utrecht-Hilversum staan gebogen spoorportalen, gemaakt van beton en rijksmonumentaal.
Maartensdijk – bovenleidingportaal en spoorweghuis
Langs de spoorlijn Utrecht-Hilversum hangt de elektrische bovenleiding aan unieke spoorportalen en dat al meer dan tachtig jaar. De elektrificatie van het Nederlandse spoorwegennet was indertijd slechts enkele jaren gaande en kreeg te kampen met tekorten op de staalmarkt. Beton leek als materiaal voor de vervaardiging van portalen kansrijk. De betonnen bogen werden in 1938 ontworpen door ir. J.L.A. Cuperus.
Spoorwegovergang Groenekan
De ingenieur van de Spoorwegen NS ir. J. van Zutphen kreeg opdracht voor de verdere uitwerking. Op dat moment was hij de betonspecialist van de spoorwegen. De portalen konden slank uitgevoerd worden, wat een grote gewichtsbesparing betekende. Dit kwam door de toepassing van een nieuwe techniek: het voorspannen van de wapening. Wernink’s Betonmaatschappij te Leiden mocht ze prefabriceren. Er kwamen in het oorlogsjaar 1941 in totaal 188 nieuwe bovenleidingportalen op het baanvak tussen Hilversum en Utrecht te staan.
De meesten spoorportalen hebben een open structuur als een vakwerk, maar om de 1,5 km staat een sterkere gesloten betonboog om de spankrachten van de bovenleiding op te vangen. Op bovenstaande foto is dat het eerst weergegeven portaal. De montage van de portalen was sterk vereenvoudigd, het maakte het ontwerp indertijd al helemaal af. Met slechts enkele bouten zijn beide portaalhelften aan elkaar te monteren.
De spoorportalen deden in eerste instantie dienst tot 10 november 1944. Tijdens de Spoorwegstaking in dat jaar werd de koperen bovenleidingdraden van vele baanvakken door de bezettingsmacht verwijderd en naar Duitsland afgevoerd. Bovenleidingen worden strak getrokken door gewichten aan de versterkte portalen. De spoorportalen van beton op dit baanvak Hilversum-Utrecht bleven staan toen de bovenleiding doorgeknipt werd. Dit in tegenstelling tot de ijzeren portalen op andere baanvakken.
Na de oorlog zijn al vlot in 1946 het baanvak en de bovenleiding volledig hersteld. De spoorportalen waren in 2012 na ruim 75 jaar aan een kleine opknapbeurt toe en staan er tot op heden. De portalen zijn rijksmonument, het zijn bijzondere exemplaren.
Spoorwachterswoning HIJSM uit 1901 te Maartensdijk
Spoorwoningen
Op de foto staat een typische bij de spoorwegen horende woning voor personeel. Het huis stond naast het station. De spoorwegwachterswoning is in 1901 naar een ontwerp van de HIJSM gebouwd. Van de HIJSM staan meer dienstwoningen in de provincie Utrecht. Het laadperron van het station Maartensdijk uit 1883, zie de foto, is nog steeds aanwezig op het terrein.
In 2010 had ProRail plannen om het perron af te breken voor de aanleg van een weg langs het spoor, maar de gemeente gaf geen sloopvergunning af. Het laadperron bestaat uit gemetselde muurtjes met een hellingbaan en grond daartussen en een bestrating van kinderkopjes. De spoorwegwachterswoning in Maartensdijk is nu particulier bezit en een gemeentelijk monument.
Station met wachterswoning en goederenloods circa 1960 in Maartensdijk
Voormalige dienstwoningen voor het spoor staan door het hele land. Van de duizenden die Nederland telde, zijn er inmiddels veel gesloopt en er sneuvelen nog regelmatig enkele. In 2008 twee spoorwoningen in Baarn. in 2010 drie in Utrecht, in 2013 weer twee en in 2012 was een woning bij het station Bilthoven aan de beurt. Een deel van de resterende dienstwoningen is nog steeds in handen van NS, maar het merendeel van de voormalige dienstwoningen is in particuliere handen gekomen.
| Datering | 1883-1901, resp. 1938 |
| Adres | Dorpsweg 19 Maartensdijk gemeente De Bilt; baanvak Hilversum-Utrecht |
| Soort | omgeving met objecten/gebouwen van cultuurhistorische waarde |
| Trefwoord | aan spoor verbonden bebouwing en bedrijvigheid |
