Tot de top-100 behoren vooral panden met een bedrijvig verleden, naast infrastructuur. Tot de top-100 behorend onroerend goed is in de gehele provincie te vinden. Leidend voor de selectie zijn de specifieke kenmerken van de regio’s, landschappen en ensembles.

Het samenstellen van een selectie – wat hoort er wel in, wat hoort er niet in? – is altijd een hachelijke zaak. Toch kan een overzicht van zogeheten ’toppers’ een sneller inzicht geven in wat de provincie op het gebied van industrieel erfgoed in huis heeft. De eerste selectie heeft in 2006 plaatsgevonden uit een groslijst van meer dan 1.000 adressen. In beperkte mate  zijn de molens, watertorens en gemalen geselecteerd, de molen vereniging, gemalen stichting en watertoren stichting hebben deze bouwwerken onder hun hoede.

Relatief veel erfgoed heeft te maken met de waterhuishouding en lokale infrastructuur. Bij de fabrieken gaat het in veel gevallen om relatief kleinschalige ondernemingen en om de verwerking van agrarische producten. Zware industrie en grootschalige complexen komen nog maar heel weinig voor in de provincie en dan voornamelijk in de Kanaalzone. De Top-100 is geen ranglijst. De objecten en ensembles zijn gerangschikt naar deelregio.

Hieronder volgt een lijst met de ’toppers’, industrieel erfgoed met een belangrijke cultuurhistorische waarde. Ze hebben een ‘onderscheidende’ waarde in hun deelregio:

Utilitaire werken – algemene nutsvoorzieningen:

  • Abcoude Ronde Venen – vm station NRS (1871)
  • Abcoude tot en met Vianen – Rijksstraatweg, in 1813 gepland als de Route National no. 2, de straatweg tussen Amsterdam en Parijs en in de Provincie Utrecht van Abcoude naar Vianen
  • Amersfoort – NS station: oude perronoverkapping en perrongebouw (1901)
  • Amersfoort – het oude en gerestaureerde station van de NCS (1863)
  • Amersfoort – vm werkterrein van de HIJSM later NS: wagenwerkplaats, ketelhuis, magazijn, wagenloods, veerensmederij en een tweetal rolbanen (va 1904)
  • Baarn – Oosterspoorwegstation van de HIJSM, met Koninklijke wachtkamer (1874)
  • Houten – vm oude station, type der 5e klasse Staatsspoorwegen en enige originele station aan de lijn Utrecht-Den Bosch (1868-2007)
  • Maarssen Stichtse Vecht – de ensemble rond de Vechtsluis , de Vechtsluis als waterkering en -doorlaat en verbinding Merwedekanaal (nu Amsterdam Rijnkanaal) en de Vecht (1890), dubbele sluiswachterswoning (1891), houten schottenbalkloods (1891), boogbrug over het Vechtkanaal (1925-1930)
  • Nieuwegein – Overeindseweg met de Overeindsebrug (1936), de vm Heemstederbrug ofwel plofsluis (1940)
  • Nieuwegein – ensemble van vier sluizencomplexen, dateringen 1818, 1824, 1888 en 1938; het begon met de Vaartsche Rijn, vervangen door het Merwedekanaal en deze door het Lekkanaal, elk kanaal heeft zijn daarbij horende sluizen, resp. de Oude Sluizen, Koninginnensluizen, de Zuidersluis en tenslotte in het Lekkanaal de Beatrixsluizen
  • Utrecht – administratiegebouwen 1, 2 en 3 van de vm Staatsspoorwegen (1871, 1895, 1921)
  • Utrecht – complex Merwedekanaal/Leidse Rijn met sluizen, bruggen en dienstwoningen (1887)
  • Utrecht – DEMKA-spoorbrug, stalen boogbrug met een overspanning van 173m (1966)
  • Utrecht – 1e Industriehaven en 1e Industriehavenbrug Merwedekanaal / A’dam-Rijnkanaal (1922)
  • Utrecht – spoorwegstation Hollandse IJzeren Spoorweg Maatschappij HIJSM, ook bekend als Maliebaanstation en Spoorwegmuseum (1874)
  • Utrecht – vm werkterrein van de NS, van oorsprong de reparatiewerkplaats, wagenmakerij van de Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen MESS (1905) en wagenmakerij, schilders werkplaats, zadelmakerij voor de vm Nederlandsche Centraal Spoorweg Maatschappij NCS (1887)
  • Utrecht – verkeersplein / rotonde de Berekuil met twee niveaus voor snel- en langzaam verkeer (1941)
  • Woudenberg, Leusden – restanten spoorlijn Amersfoort-Kesteren, dijklichaam en stuk spoor (1884)

Industriële objecten – bedrijfsmatige gebouwen:

Utrechtse Heuvelrug

  • Amerongen en Elst – tabaksschuren (19e eeuw) en de Napoleonsschuur, een tabakspakhuis (1806)
  • Baarn – buurtspoorwegstation ULS Utrechtse Locaal Spoorweg Maatschappij lijn Baarn-Utrecht (1897)
  • De Bilt – KNMI complex, oorsprong in buitenhuis ’t Klooster; uitbreiding o.a. met observatietoren (1897), uitbreiding bibliotheek en archief in zelfde stijl, nieuwe observatietoren in jaren vijftig (‘Kopspijker’), magnetisch paviljoen, seismisch paviljoen, directeurswoning en diverse dienstwoningen (1893 en later)
  • De Bilt – landgoed Vollenhoven: gietijzeren groentekassen en stenen druivenkassen, met stookhuisje en schoorsteen (19e eeuw)
  • Doorn – waterleidingcomplex met watertoren, pomphuis en dienstwoning (1903)
  • Elst Rhenen – Plantage Willem III – structuur vm tabaksplantage met toegang Rijksstraatweg, oprijlaan, tabaksboerderijen en plantage-woningen (1853-1930)
  • Leersum – vm stoomwasserij De Duif met bedrijfswoning, later hout- en metaalwarenfabriek (1929)
  • Soestduinen Soest – pompgebouw Utrechtse Waterleiding Maatschappij, pompen van Louis Smulders – Jaffa (1902)
  • Soesterberg Soest – vliegbasis Soesterberg, met oudste luchtvaartgebouw, hangars (1928), werkplaatsen, vliegtuigshelters, verkeerstoren, vliegtuighallen, waterkelders, incl. Fallschirmtröckenrei (1942) (historie vanaf 1911)
  • Soesterberg Soest – militair voertuigenpark NSKK (1941) en mobiliteitsmagazijncomplexen (jaren 1950)
  • Soestdijk Baarn – de oudste watertoren van Nederland, een watertoren tbv fonteinen in de paleistuinen Soestdijk; in het park tevens de nevenfuncties van ijskelder, water- en rosmolen (1680)
  • Zeist – vm kantoorgebouw zilverfabriek Gerritsen en Van Kempen (1925)
  • Zeist – Sola-fabriek, Nederlandse Metaalwarenfabriek M.J. Gerritsen (1922/1947)

Kromme Rijngebied

Veenweidegebied

Vecht en Plassengebied

Nederrijn en Lek

Kanaalzone

  • Jutphaas Nieuwegein – de zeepfabriek voorheen de Nederlandsche Persil Mij NV met kenmerkende sproeitorens en opslagtanks, fabrikantenwoning van vm olie- en veevoederfabriek Cockuyt (1932)
  • Jutphaas Nieuwegein – hoefsmederij (1e kwart 19e eeuw)
  • Jutphaas Nieuwegein – stoomkorenmolen De Batavier met aanbouwen, tot 1915 op stoomkracht en later o.a. dieselmotor Deutz (1888)
  • Utrecht – keramiekfabriek Mobach (1913)
  • Utrecht – molenerf De Ster, een vrijwel compleet bewaard houtzaagmolenerf, met zaagmolen, molenaarswoning, knechtenwoning, houtloodsen, sleephelling en balkenhaven (1721-1739)
  • Utrecht – stadsverwarming hulpwarmtecentrale met drie schoorstenen, olie opslagtanks en bovengrondse expansie warmtepijpen (1962)
  • Utrecht – vestigingslint Vaartsche Rijn met diverse industrie en bedrijvigheid (va begin 20e eeuw)
  • Utrecht – vm carrosseriefabriek voor vrachtwagens, bussen, motorenfabriek en garage Jongerius met kantoor en woonvilla, tot 2011 magazijnen voor Defensie (va 1925)
  • Utrecht – aan het vm Merwedekanaal elektriciteitscentrales PEGUS I gevolgd door II met de latere tunnelverbinding onder het Amsterdam- Rijnkanaal (1922-1957)
  • Utrecht – Rijks Munt, vestiging van de Koninklijke Nederlandse Munt – muntenfabriek en nu ook geldmuseum (1911)
  • Utrecht – Coöperatieve Stichtse Olie- en Lijnkoekenfabriek, eerst SOL en later sojabriek Cereol, met delen van scheepslosinstallatie aan de kade (1908)
  • Utrecht – tegelfabriek Westraven voorheen Gebr. Ravesteyn met tegeltableaus (1904)
  • Utrecht – Tuindorp Elinkwijk en Zuilen De Lessepsbuurt – fabrieksdorpen van Werkspoor (va 1915)
  • Utrecht – complex van de Olie- en Lijnkoekenfabriek van Ulbo Twijnstra, later met Delfia UTD: de voormalige lijnzaadsilo’s (1921), copraloods (jaren ’50) en mengvoedersilo (1960), kantoor (1954); de Friezenbuurt in Maarssen herinnert aan de afkomst van Ulbo Twijnstra (1921)
  • Utrecht – Zware industrie Utrecht, Werkspoor (1913) en de grotendeels gesloopte staalfabriek DEMKA (1915)
  • Vreeswijk Nieuwegein – vm school met schippersinternaat ’Prins Hendrik’ en daarbij een directeurswoning (1915)

Utrecht Stad

  • Utrecht – bierbrouwerij De Boog (16e eeuw/1868) met de arbeiderswoningen in de Zeven Steegjes (1842-1867)
  • Utrecht – fouragebedrijf Hooghiemstra: handel in hooi en lijnkoeken sinds 1872, graanhandel, havermoutfabriek, olieslagerij, veekoekenfabriek, pakhuis; vanaf 1958 Avery-etikettenfabriek tot 1971; aan de singel nog een losmast (1912-1916)
  • Utrecht – vm hoofdpostkantoor Neude naar een ontwerp van architect J. Crouwel jr. met op de verdiepingen telefooncentrales (1920)
  • Utrecht – vm Lubro broodfabriek (1948)
  • Utrecht – Centraal Autoherstel Bedrijf NS, remise en werkplaats voor de NS bussen met kantoor; ontwerp Sybold van Ravesteyn (1949)
  • Utrecht – de Lauwerhof, eerste watertoren van de Compagnie des Eaux d’Utrecht in de tuin van de directeur (1896)
  • Utrecht – Weerdsluis, de schutsluis tussen de Stadsbuitengracht en de Vecht (1606/1824)

Amersfoort en Eem

  • Amersfoort – industrielandschap aan de Eem (2e helft 19e eeuw)
  • Amersfoort – blekerij Eemzicht, nu bekend als Rohm en Haas met droogloodsen uit 1931 (va 1840)
  • Amersfoort – luciferfabriek De Eem, later kleurstoffenfabriek Warner en Jenkinson (1881)
  • Amersfoort – pakhuis d’ Eersteling, opslagplaats voor gruttersbaas Van Vollenhoven (1904)
  • Amersfoort – vm Maatschappij voor Waschverwerking Erdal, later de Prodent fabriek (va 1936)
  • Bunschoten-Spakenburg – zuivelfabriek Eemlandia, in 1928 uitgebreid met een pakhuis, in 1938 met een caseïnefabriek en in 1951 met een pakhuis annex melkverstuivingspand (1918)
  • Bunschoten-Spakenburg – Oude Haven – vanouds 15e eeuw en kreeg in 1752 een grote opknapbeurt wegens verval, visserij werd zelfs niet meer uitgeoefend; in 2011 gerestaureerd met oorspronkelijke sluisdeuren
  • Bunschoten-Spakenburg – botterwerf met vier scheepshellingen, rode loods (1901), botterloods (19e eeuw), smederij (19e eeuw) (werf va 18e eeuw)
  • Eemnes – Eemnesservaart met stenen sluis (1651/1994), stoomgemaal met dienstwoning (1884), tevens sluiswachterswoning annex boerderij (va 1589)

Gelderse Vallei

Van de oorspronkelijke top 100 is gesloopt in Bunschoten-Spakenburg – visrokerij Muys (1948-2010), in Achterveld gemeente Leusden – graanmaalderij Achterveld (va jaren ’30 – gesloopt in 2013), in Eemnes de silo en fabrieksloodsen van Ocriet ( 1947 – gesloopt in 2014)

terug