Het duurde tot 1863 voordat de eerste trein Amersfoort aandeed. Ruim twintig jaar later liepen spoorlijnen van drie spoorwegmaatschappijen door de stad. In 1904 kwam er een onderhoudsafdeling voor goederentreinen in een wagenwerkplaats. Het Amersfoortse Soesterkwartier groeide mee met het werk. In het jaar 2000 sloot het Wagenbedrijf Amersfoort (WBA). Daarna kregen veel gebouwen een nieuwe bestemming.
Wagenwerkplaats Amersfoort van oud naar nieuw
In 1889 had Amersfoort drie spoorwegmaatschappijen, drie stations, hoofdspoorlijnen in vijf richtingen – waaronder twee internationale verbindingen – en een aanzienlijk emplacement met rangeersporen, werkplaatsen, locomotief- en goederenloodsen. In 1901 kwam er een gezamenlijk station, nog steeds de locatie van het huidige station. In 1904 opende de Hollandse IJzeren Spoorwegmaatschappij (HIJSM) een Centrale Werkplaats in Amersfoort. Voor het onderhoud van het materieel werd haar werkplaats in Haarlem te klein. Amersfoort lag strategisch in het land en aan het spoor. Meer dan 200 ontslagen spoorarbeiders uit Haarlem, na de twee grote landelijke Spoorwegstakingen van 1903, konden opnieuw in dienst komen. Ze moesten dan wel met hun gezinnen naar Amersfoort verhuizen. Hiervoor werd het Amersfoortse Soesterkwartier uitgebreid en kreeg het definitief het karakter als ‘spoorwijk’.
Aan de overzijde van het station staat aan het spooremplacement een industrieel ensemble dat tussen 1904 en 1908 is gebouwd, in 1924 en in latere jaren tot 1981 nog uitgebreid. De reparatie-activiteiten in Amersfoort waren voor het goederenmaterieel. Het werk van de wagenmakerij vond plaats in de openlucht en in verschillende werkplaatsen, net als het station ontworpen door architect D.A.N. Margadant. Het hoofdgebouw, een wagenloods met tien opstelsporen en kantoren, is uit 1904 en vergroot in 1924. In 1908 kwam op het terrein al een tweede wagenloods. De Wagenwerkplaats groeide tot een gebied van 24 hectare groot met diverse gebouwen.
Het huidige industriële ensemble bestaat uit het hoofdgebouw, de tweede kleinere wagenloods, het magazijn, het ketelhuis, de veerensmederij, een werkplaats voor houtbewerking, de laswerkplaats, gebouwen van na 1950 voor de medische dienst, de brandweer, een opslagplaats voor gereed hout, een transformatorhuis, een portiersloge, twee rolbanen voor het verplaatsen van wagens en diverse opstelsporen en spoorlijnen. Vooral de tweede wagenloods en de veerensmederij zijn sprekende voorbeelden van industriële monumenten, met sober metselwerk, grote vensters en sheddaken voor de lichtinval, met ijzeren spanten en raampartijen. De twee unieke rolbanen zijn te waarderen als verbindende elementen in het ensemble van gebouwen.
Het ketelhuis met een deel van het magazijn, rechts het hoofdgebouw en op de achtergrond de tweede wagenloods
De Wagenwerkplaats is sinds 2000 niet meer in gebruik bij de NS voor onderhoud van spoorwegmaterieel. Dankzij baanbrekend werk van Joke Sickman met Siesta (Stichting industrieel erfgoed in de stad Amersfoort) en een waarde stellend rapport van USINE zijn verschillende bijzondere gebouwen en de twee aanwezige rolbanen in 2007 aangewezen als Rijksmonument. Gaandeweg kregen deze panden een nieuwe bestemming. De TeKa groep organiseert in de wagenloods beurzen, exposities, conferenties etc. en exploiteert de horeca. Holland Opera zit sinds 2008 in de Verensmederij en Circus Amersfoort heeft onderdak in een andere wagenloods. Andere gebouwen huisvesten kleinschalige kantoorfuncties. NS heeft in 2014 de loods van het hoofdgebouw weer in gebruik genomen. Daarnaast heeft ‘het spoor’ nog andere activiteiten op het spoor. Het Railcenter van ProRail is er gevestigd voor opleidingen in de spoorwegbranche en gebruikt naast nieuwbouw twee oude werkplaatsen. Ook is daar het testcentrum van ProRail ondergebracht.
Holland Opera in de Veerensmederij
Na het sluiten van het Wagenbedrijf Amersfoort eind 2000 liet een definitieve herbestemming van een groot deel van het terrein lang op zich wachten. Aanvankelijk had dat te maken met milieuverontreinigingen en beperkte bestemmingsmogelijkheden door de ligging naast een rangeerterrein. Daardoor was er geen haast en dat gaf tijd om de waarde van het ensemble te zien en geleidelijk ook andere bestemmingsmogelijkheden voor de gebouwen te ontdekken. In de komende jaren worden op het terrein appartementsgebouwen en woningen gebouwd. Zo wordt het een plek met een mix aan functies en met een oog op het spoor.
De Wagenwerkplaats is een gaaf voorbeeld van typische spoorwegindustrie. Samen met de karakteristieke perrongebouwen van het station, het spooremplacement met de vele rangeer- en opstelsporen en een seinhuis vormt het een buitengewoon ensemble dat onlosmakelijk verbonden is met de wording van Amersfoort als spoorwegknooppunt.
| Datering | 1903-1981 |
| Adres | Soesterweg 242-340 – Piet Mondriaanplein, 3812 BH Amersfoort |
| Soort | industrieel complex met gebouwen van cultuurhistorische waarde |
| Trefwoord | aan spoor verbonden bebouwing en bedrijvigheid |
Meer informatie over dit bijzonder complex is te vinden op de website wagenwerkplaats.eu
Meer over de herbestemming is te lezen in het boek: Arjan Klaver & Jeroen de Valk, De wagenwerkplaats, het spoor, de strijd, de toekomst, 2022
