Utrecht en zware industrie hebben vanaf het begin van de industrialisatie bij elkaar gehoord. De fabrieken in de havensteden hadden schepen om van (stoom-)machines te voorzien. Twente had de textiel, maar in Utrecht bleef genoeg over voor de bruggen, poldergemalen, suikerindustrie, gasfabrieken en export naar de koloniën. Het zijn uiteindelijk Werkspoor en DEMKA die de beelddragers werden van deze industriële periode in Utrecht.
Machinefabriek Frans Smulders aan de Croeselaan
Utrecht was al vroeg in de 19e eeuw een bekende plaats voor ijzer- en machinefabrieken. De familie Verloop vestigde zich in 1815 in Utrecht met een smederij aan de Oosterstroom net buiten de Bemuurde Weerd. In 1827 begonnen ze een ijzergieterij die tot 1905 bleef voortbestaan onder andere eigenaren, waarvan een periode de familie Van den Wall Bake. De Utrechtse IJzergieterij De Waal & van Driest vestigde zich in 1860 aan de Croeselaan. De fabriek werd genoemd naar het landgoed ‘Damlust’ op die plek.
Frans Smulders
Rond 1868 kwam Damlust in handen van familie Van den Wall Bake, een nieuwe loods was al gerealiseerd en nodig voor de bouw van de brug bij Hedel. In 1872 werd Damlust verkocht en werd het de Utrechtsche machinefabriek Frans Smulders. Op de Nieuwekade begon in 1863 machinefabriek firma P.H. Hörmann.
De Jaffa fabriek van Louis Smulders op de Groeneweg
Aan de Vleutenseweg hoek Groeneweg kwam in 1916 de vestiging van machinefabriek Jaffa van Louis Smulders, een broer. Op een heel andere locatie op Koningsweg 2 begon in 1913 N.V. Machinefabriek vh Jansen en Sutorius. Dan was er ook firma Hoogenlande – v/h Firma Pannevis & Zoon en pompenfabriek Houttuin. En aan de Leidscheweg/Riouwstraat de Utrechtsche Schroefbouten- en Moerenfabriek van Heukelom en Verwey en de Koninklijke Lood- en Zinkpletterij A.D. Hamburger.
De werkplaatsen van de spoorwegmaatschappijen aan de 2e Daalsedijk mogen niet onbenoemd blijven. Maar Utrecht zou met name bekend worden door twee grote bedrijven: Werkspoor en DEMKA.
Werkspoor is niet alleen een zeer grote werkgever in Utrecht geweest, het bedrijf hoorde ook bij de spoorwegstad. De locatie van Werkspoor lag aan het spoor en het kanaal, net als DEMKA. Alle bedrijven hadden iets gemeen: voor transport was het water onmisbaar. Werkspoor is in 1913 voor de uitbreiding van haar fabrieken in Amsterdam uitgeweken naar Zuilen bij Utrecht.
Daar werd een enorm terrein gekocht aan het Merwedekanaal voor de fabricage van locomotieven, treinstellen, spoorbruggen en machines. Enkele beroemde bruggen zijn er gebouwd, zoals de Hef in Rotterdam, de Waalbrug bij Nijmegen, de Bommelse Brug bij Zaltbommel, en de Moerdijkbrug; alle vanuit de eigen werkhaven te Utrecht per schip vervoerd naar de locatie. Naast rollend materieel en bruggen zijn ook ketels voor elektriciteitscentrales gebouwd. Die tak hield het tot 1981 vol. Daarna was het gedaan met de zware industrie in Utrecht. De grote industriehallen uit 1959 worden tegenwoordig voor diverse andere doeleinden gebruikt.
Het fabriekscomplex van Werkspoor met een eigen haven aan het Merwedekanaal in 1964
Werkspoor heeft vrij direct de hand gehad in de vestiging van de staalfabriek van De Muynck Keizer, afgekort DEMKA. DEMKA vestigde haar fabriek ook in 1913 aan de Amsterdamsestraatweg tegen het Merwedekanaal, ook in Zuilen. DEMKA had een eigen smelterij waarin het staal werd gemaakt. Basis grondstoffen waren ruw en oud ijzer. In de gieterij werden veel gietstukken gegoten voor allerlei afnemers, waaronder de scheepsbouw en Werkspoor. In de walserij werd draadstaal getrokken en later kwam er een plat walserij voor meer specialistische staalsoorten. DEMKA breidde daarvoor uit aan de overkant van het kanaal, de Sophialaan van industrieterrein Lage Weide.
De DEMKA fabriek met Elinkwijk en Nieuw Zuilen in 1923
De spoorbrug verbond het oude en nieuwe terrein, voor het personeel werd in 1954 speciaal een voetgangersdeel aan de spoorbrug gemonteerd. Deze later vervangen brug heet nu DEMKA-spoorbrug, inclusief een fiets- en voetgangers pad. In 2003 is een tweede spoorbrug geopend met de toepasselijke naam Werkspoorbrug. In Zuilen zijn hele woonwijken gebouwd voor de werknemers van de fabrieken. Elinkwijk en de Lessepsbuurt in Nieuw Zuilen zijn nu Rijks beschermde stadsgezichten.
De zware industrie in Nederland, dus ook Werkspoor en DEMKA, verloren de concurrentie met het buitenland in de jaren 1970. Van DEMKA is alleen de relatieve nieuwbouw van enkele panden op Lage Weide overgebleven. Van Werkspoor staan nog diverse hallen met de Werkspoorhaven, de ophaalbrug en nog andere gebouwen in wat nu het Werkspoorkwartier heet. Samen met de woonwijken Elinkwijk en de Lessepbuurt vormen ze een waardevol industrieel ensemble.
| Datering | 19e en 20e eeuw |
| Adres | Tractieweg, Schaverijstraat, Vlampijpstraat te Utrecht |
| Soort | industrieel complex met gebouwen van cultuurhistorische waarde |
| Trefwoord | aan water verbonden en centraal in het land gelegen bedrijvigheid |
