De spoorlijn Amersfoort-Kesteren is alleen tussen Amersfoort en Leusden en tussen Veenendaal-Rhenen in gebruik. De andere delen van de spoorlijn zijn herkenbaar aan het aanwezige talud en de vele baanwachterswoningen.
Woudenberg, oude station met retiradegebouw en woning in 2016
De spoorlijn Amersfoort-Kesteren werd in 1884 opgeleverd, maar pas in 1886 reden de eerste treinen. Gesteggel over de exploitatie zorgde dat na twee jaar de Hollandsche IJzeren Spoorweg Maatschappij (HIJSM) het vervoer mocht verzorgen. De HIJSM had met deze lijn een eigen verbinding met Keulen in Duitsland. Een andere functie maakte het tot een hoofdspoor: de lijn werd bestemd voor troepenverplaatsingen over het spoor tot achter de Grebbelinie. Dat was voor het geval dat bij de verdediging van ons land nodig was. De militaire functie verklaarde ook het aantal spoorwachterswoningen: extra bewaking zou nodig kunnen zijn. In Amersfoort zijn in 2016 twee van deze baanwachterswoningen gemeentelijk monument geworden. De militaire functie is onbenut gebleven. De Grebbelinie was al voor 1940 buiten gebruik.
Stationsweg Oost vm spoorwachterswoning
Wel heeft zich langs de lijn industrie gevestigd, typerend voor het agrarische karakter van de streek: veevoederbedrijven en graanmaalderijen. Alleen in Veenendaal heeft het spoor de vestigingen van andersoortige industrie bevorderd: wolspinnerijen en sigarenfabrieken. In Leusden staat ook nu nog het prachtige complex van de daar in 1928 op de Hamersveldseweg gestarte Coöp. Handelsvereniging. In Woudenberg koos in 1914 haar Coöp. Handelsvereniging ook een locatie aan het spoor aan de Parallelweg 2. In Woudenberg is op de Spoorlaan het voormalige station te vinden, met een woning voor de stationschef en een voormalig retirade- ofwel privaatgebouw, zie foto boven. Het station is nu een Rijksmonument.
Zegheweg vm baanwachterswoning
Een baanwachterswoning op de Zegheseweg had nummer 41, zie rechts. In Veenendaal konden per trein de machines voor de wolspinnerij en andere textielindustrieën aangevoerd worden. Tevens kwamen in die tijd op goedkope wijze per goederentrein de grondstoffen aan voor de diverse industrieën, waaronder ook de sigarenindustrie en de veevoederbedrijven. Menig eindproduct verliet ook per trein Veenendaal, de industrie bediende niet alleen Nederland maar exporteerde veel.
Het spoor Amersfoort-Kesteren maakte deel uit van de verbinding Amsterdam – Keulen, via Amersfoort, Veenendaal, Nijmegen en Kleef. De lijn verloor in 1944 door de in Rhenen opgeblazen spoorbrug de verbinding met Gelderland en verder. De spoorbrug is nooit hersteld. De laatste goederentrein reed in 1972 tot Rhenen. Tussen Amersfoort en Leusden loopt het spoor door de aantrekkelijke omgeving van de Heiligenbergerbeek. Dat traject is nog immer in gebruik als Pon-lijntje, de importeur van auto’s. Het laatste deel van het traject tussen Veenendaal en Rhenen is in 1981 weer in gebruik genomen voor personenvervoer met de lijn Utrecht-Rhenen.
De spoorlijn was katalysator voor de industrialisatie in de Valleiregio. De herkenbaarheid van het ensemble is hoog doordat veel oorspronkelijk erfgoed aanwezig is.
| Datering | 1884 |
| Adres | Spoortracé en bebouwing Amersfoort, Leusden, Woudenberg, Veenendaal, Rhenen |
| Soort | tracé infrastructuur en objecten van cultuurhistorische waarde |
| Trefwoord | aan spoor verbonden bebouwing |
Spoorlijn Amersfoort-Leusden; kevers komen aan op terrein van importeur Pon ca 1965
