De schoorsteen van Teijligens: van droogmakerijen naar gemalen

Dat ook de inwoners van de laaggelegen delen van de provincie Utrecht droge voeten hebben, hebben we te danken aan de gemalen. Aanvankelijk waren dit stoomgemalen, in de periode 1910-1930 werd overgeschakeld op gemalen die liepen op diesel en elektriciteit. Een bescheiden aantal stoomgemalen is bewaard gebleven, maar slechts weinige van die gemalen beschikken nog over de originele machines en hun schoorsteen.

Kamerik – vm scheprad-stoomgemaal Teijlingen’s

De gemalen maken ook in de provincie Utrecht de historie van de strijd tegen het water duidelijk. Tot de oudste gemalen behoort het stoomgemaal van de droogmakerij Eerste bedijking in Amstelhoek.

Amstelhoek – vm stoomgemaal eerste bedijking

Het dateert uit 1862 en verving zes molens, waardoor Mijdrecht droge voeten kreeg. Stoomgemaal Benschop verving in 1871 vijf watermolens. De machinist kwam naast het gemaal te wonen. Gemaal Willeskop begon als stoomgemaal in 1882 voor het bemalen van de Willeskop Polder. In 1907 kwam er een nieuwe stoommachine in het gemaal, en in 1931 werd het geëlektrificeerd. Het gemaal Zevender heeft in 1934 de molenfunctie overgenomen, het werd door de afgelegen ligging een dieselgemaal.

Het dieselgemaal Zevender in Cabauw is een rijksmonument

Polders en zakkend veen

In de 15de eeuw stonden er al molens om de polders droog te houden. Het veenweidegebied bleef namelijk maar zakken, mede door de bemaling. De poldermolens werden steeds beter, tot stoom het overnam en de molens langzaam maar zeker overbodig werden. Mooi gelegen in de Eemnesserpolder is het stoomgemaal dat rond 1880 de watermolen verving. Op elk gewenst tijdstip kon ingegrepen worden in de waterbeheersing. Tevens bracht een stoomgemaal het water hogerop in vergelijking met een windmolen. Het stoomgemaal is in 1923 omgebouwd tot een elektrisch aangedreven dieselgemaal en is inmiddels een rijksmonument.

Maarssen – gemaal Benthunepolder

Waterwinning in de Bethunepolder

Vele gemalen hebben net als de molens een herbestemming gevonden. Dat geldt niet voor het bijzonder gemaal van de Bethunepolder in Maarssen. De Bethunepolder was aanvankelijk niet droog te krijgen: er kwam via de ondergrond te veel water vanaf de Utrechtse Heuvelrug naar boven. Maar datzelfde water bleek prima geschikt voor de drinkwatervoorzieningen, zo werd ontdekt. En dus haalt de gemeente Amsterdam al sinds de jaren 1930 een deel van haar water uit Utrecht. Het Waterleidingbedrijf van Amsterdam is er maar wat blij mee en de polder is er droog van geworden.

Werkend stoomgemaal Teijlingens

Het stoomgemaal Teijlingens in Kamerik, foto helemaal boven, stamt uit 1871 en heeft de naam van de toenmalige dijkgraaf. Het gebouw bestaat uit een afzonderlijke machinekamer en ketelruimte. Sinds 2008 is werkgroep Stoomgemaal Teijlingens bezig met het herstel van het complete gemaal. De stoommachine werkt inmiddels weer, al is dat met ontbrekende stoomketel. De herbouw van de voormalige kolenloods staat nog in de planning en de schoorsteen is weer op de originele hoogte gebracht.