De Nederlandse Buurtspoorweg Maatschappij was een particulier initiatief voor het exploiteren van tramlijnen. Nieuwsbladen schreven met bewondering over de ‘tramway’. Ook in Utrecht maakte het veel los en er kwamen zelfs verschillende initiatiefnemers.
Een elektrische tram van de N.B.M. aan de voet van de Grebbeberg te Rhenen rond 1930, HUA6220
Het systeem is in Engeland uitgevonden en daar populair geworden. Daarom schreven de nieuwsbladen over de ‘tramway’. In de provincie was er veel belangstelling voor. Niets gebeurde echter voordat gemeentelijke toestemming werd verkregen. In 1877 was het zover, de Amsterdammer en hoofdambtenaar W.J. Visser ontving een voorlopige concessie. In 1879 opende de door hem opgerichte Stichtsche Tramway Maatschappij een paardentramlijn tussen Utrecht en Zeist.
Die eerste tram was een aanvulling op de bestaande diligencediensten tussen de beide plaatsen. Andere initiatieven volgden. In 1886 werd het laatste traject tussen Elst en Rhenen opgeleverd. Met het toen eveneens gerealiseerde stuk tussen Rhenen en Arnhem was de tramverbinding Utrecht-Arnhem vanaf dan een feit. In 1885 volgde vanuit Doorn een aftakking naar Wijk bij Duurstede.
Al leek het één lijn, het reizen ging nog met onderbrekingen. De tramlijn Utrecht-Rhenen was lange tijd in handen van drie maatschappijen. De Nederlandsche Centraal Spoorwegmaatschappij had het stukje Utrecht-Zeist overgenomen. De Stichtsche Tramway Maatschappij bleef rijden op het lijnstuk Zeist-Driebergen Overweg. De Ooster Stoomtram Maatschappij was eigenaar van het traject Driebergen Overweg-Rhenen. Bij de passages met het grote spoor moest van tramstel gewisseld worden. Pas in 1900 nam de Nederlandse Buurtspoorweg Maatschappij N.B.M. de exploitatie van het hele traject over en kwam er een oplossing bij de grote spoorkruisingen.
De paardentram is in 1907 vervangen door de elektrische tram met bovenleiding. De tramlijn werd een groot succes. In 1883, vóór de voltooiing van de volledige verbinding, waren er 78.000 reizigers. In 1893 liep dit aantal al op tot 586.000 passagiers. De tram werd eveneens veel gebruikt voor goederenvervoer, van zand tot graan tot pakketten. Een aantal bedrijven takten aan met eigen laad- en lossporen, o.a. de kalkzandsteenfabriek in Rhenen en steenfabriek Klinkenberg in Elst. Soortgelijke voorzieningen kregen Heelsum en Driebergen in 1907.
Aan het passagiersvervoer kwam in de jaren 1930 langzaam maar zeker een einde door de flexibeler particuliere busondernemingen. De N.B.M. werd zelf een grote onderneming met streekbussen. De tramlijn bleef nog voor goederenvervoer in gebruik. In 1937 werd het baanvak Rhenen-Arnhem opgeheven. De rest van het traject overleefde tot 1949. Toen viel ook het doek voor de overige baanvakken.
De tramremise van de N.B.M. aan de Zwarteweg te Rhenen rond 1938, HUA11879
De overgebleven restanten van de tramlijn zijn miniem:
- Spoorlaan Bilthoven – Bosch en Duin, het traject van de tramlijn is nu fietspad
- Utrechtseweg 91-93 te Zeist – vm tramremise, nu garage (1878)
- Sandenburgerlaan 2 hoek Leersumsestraatweg – uitspanning Wapen van Sandenburg, iov Graaf Lynden van Sandenburg gebouwd als theehuis annex wachtlokaal van de vm tram Utrecht-Rhenen en de aftakking naar Wijk bij Duurstede (1887)
- Remise 2-12 te Doorn: personeelswoningen voor medewerkers Ooster Stoomtram Maatschappij (1885)
- Hoflaan 2 te Leersum (Eetcafé de Remise): woning met graanpakhuis en een laad- en losplaats voor de tram (1906)
- Jhr. van de Boschstraat 3 en 29 te Amerongen: de oude remise respectievelijk het vroegere tramstation (1855 en ca 1885)
- Noordelijke en Zuidelijke Meentsteeg 4 Achterberg Rhenen – spoorwegwachtershuizen (1885)
- Grebbeberg Rhenen – vm trambaan nu fietspad, de tram kon de steile oostkant Grebbeberg niet aan, daarom was er een eigen vrije baan (tot 1948)
In Rhenen zijn andere sporen nog maar kort geleden uitgewist: naast de tramhaltes is de tramremise uit 1911 na de millenniumwisseling gesloopt. De remise had nog lang dienst gedaan als bussenstalling.
| Datering | 1878-1948 |
| Adres | Bosch en Duin, Zeist, Doorn, Leersum, Amerongen, Rhenen |
| Soort | omgeving met objecten/gebouwen van cultuurhistorische waarde |
| Trefwoord | aan spoor verbonden bebouwing |
