In Utrecht staan drie monumentale kantoorgebouwen van de spoorwegen, gebouwd in respectievelijk 1871, 1895 en 1921. De eerste twee dateren uit de tijd van elkaar beconcurrerende spoorwegmaatschappijen. Het derde gebouw is gerealiseerd na de fusie van de Staatsspoorwegen en de Hollandse Spoorweg Maatschappij.

Moreelse Park Utrecht - hoofdgebouwen spoorwegen NS in 1956

Moreelse Park Utrecht – de drie hoofdgebouwen van de spoorwegen NS in 1956

De Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen realiseerde in 1871 haar hoofdkantoor nabij het Centraal Station aan de westzijde van Utrecht. Het is een gebouw met een klassiek uiterlijk en had indertijd een open binnenplaats (HGB I). Enkele jaren later werd door ruimtegebrek een verdieping toegevoegd en wijzigden de gevels. In 1895 was dit gebouw te klein en direct ernaast verrees hoofdgebouw 2 (HGB II), ook een vierkant gebouw met een binnenplaats. De gebouwen zijn nog steeds met de luchtbrug met elkaar verbonden.

Hoofdgebouw I uit 1871 op het Moreelsepark

De omstandigheden van de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) gaven zowel voor de verschillende spoorbedrijven als voor de politiek de doorslag om te gaan samenwerken. Het vervoer over het spoor verkeerde in die periode in een crisis. Door de samenwerking werd de wegvallende concurrentie tussen de maatschappijen als nadelig gezien voor de prijsontwikkeling, maar het vervallen van dubbele diensten en de aanpak van gezamenlijke grote werken woog daar tegen op. De samenwerking tussen de maatschappijen begon in 1917 en twee jaar later resulteerde dit in de Nederlandse Spoorwegen NS.

Hoofdgebouw II Tulpenburgh uit 1895, nu gehuurd door ProRail op het Moreelsepark

De Hollandse Spoorweg Maatschappij had haar kantoor in Amsterdam (adres Droogbak 1). Wat te doen met twee hoofdzetels. Een juridische zetel in het kantoor van de HSM te Amsterdam en een administratieve zetel in de kantoren van de Staatsspoorwegen te Utrecht? Dat was lastig maar wel de bedoeling. Anders zouden 1.100 banen naar Utrecht verhuizen, of 1.400 banen naar Amsterdam als er voor één plaats werd gekozen. Utrecht was gebrand op het behoud van het hoofdkantoor in haar stad. Sneller dan Amsterdam werd ruimte voor een nieuw kantoor beschikbaar gesteld: park Nieuweroord, een oud bolwerk. In 1918 viel het besluit, gekozen werd voor complete vestiging in Utrecht. Een nieuw gebouw was nodig.

Hoe bouw je een kantoor (op de groei) voor bijna 1.500 medewerkers, in een tijd waarin bouwmaterialen schaars zijn en de Eerste Wereldoorlog nog voor grote onzekerheid zorgt? Wie kan dat enorme gebouw neerzetten? De nieuwe NS had de oplossing voor dit probleem: ‘We doen het zélf. We produceren eigenhandig 22 miljoen bakstenen door baksteenfabriek De Molenheide uit Schijndel over te nemen. We maken 4.000 kuub eikenhout geschikt voor de bouw door een eigen timmerfabriek te openen. En we vervoeren alle bouwmaterialen zelf over de Utrechtse singels door twee grote motorschepen aan te kopen’. Architect van het gebouw is spoorwegingenieur G.W. van Heukelom, ook uit de eigen stal. Het gebouw stond binnen de NS bekend als Hoofgebouw III (HGB III) en in de stad als de ‘Inktpot’. Het gebouw werd hoofdkantoor, administratief centrum en tevens woonhuis voor enkele medewerkers, zoals de gezinnen van de conciërge, de portier en machinisten en conducteurs voor de eerste treinen in de ochtend. HGB III is ondergronds verbonden met HGB II. Het gebouw is in 1921 in gebruik genomen.

Utrecht – hoofdgebouw III vm NS nu ProRail, de Inktpot op het Moreelsepark

Alle kantoren zijn inmiddels gerestaureerd, binnenplaatsen zijn overdekt en verlaagde plafonds uit latere tijden verwijderd. Alle drie zijn ook Rijksmonument. Ze hebben onverminderd een functie voor de spoorwegen. HGB I is in gebruik bij met het spoor verbonden organisaties, zoals DB Schenker Rail. HGB II en de ‘Inktpot’ zijn in gebruik bij ProRail. De NS heeft voor haar zelfstandige functie in 1998 een nieuw hoofdkantoor dichter bij het spoor gebouwd.

De Inktpot markeert niet alleen de geboorte van de NS, maar ook die van Strukton. Na de succesvolle bouwwerkzaamheden is in 1921 de N.V. het Spoorwegbouwbedrijf opgericht. In 1952 verhuisde dit bedrijf van Schijndel naar Maarssen. Strukton bleef tot 2010 eigendom van NS en is toen overgenomen door een marktpartij. Aan de gewoonte om alles zelf te willen doen, kwam pas met de privatiseringen rond dat laatste jaar een gedeeltelijk einde.

Datering1871, 1895, 1921
AdresMoreelsepark 1, 2 en 3, 3511 EP Utrecht
Soortgebouwen van cultuurhistorische waarde
Trefwoordaan spoor verbonden bebouwing en bedrijvigheid
Tagged on: