Het college van B & W in Utrecht heeft op de valreep van 2013 in totaal 33 industriële gebouwen, ensembles en objecten toegevoegd aan de gemeentelijke monumentenlijst. Een lange voorbereidingstijd ging eraan vooraf.
Het voormalig laboratorium voor de telegrafie en telefonie van de NS in de Concordiastraat is gemeentelijk monument geworden
Maak kennis met alle nieuwe monumenten, maar ook met wat er nog ontbreekt.
In 2008 is de gemeente gestart met een inhaalslag om industriële monumenten te beschermen. USINE werd door de gemeentelijke afdeling Erfgoed uitgenodigd om mee te denken. Dit heeft in 2009 geresulteerd in een eerste lijst met 39 bouwwerken. Naar aanleiding van de inventarisatie is in 2010 het boek ‘Fabrieken’ van Marijke van den Heuvel verschenen. Op 26 november 2013 heeft de raadscommissie Stad en Ruimte het besluit van het college ontvangen. De lijst met de nieuwe gemeentelijke monumenten is als PDF met afbeeldingen te downloaden.
USINE heeft alle waardering voor de actieve houding van de afdeling erfgoed om de rijkdom aan historische bebouwing van de stad te willen behouden. De gemeente doet dit zorgvuldig in overleg met de eigenaren. Helaas heeft die zorgvuldigheid voor een erg lange procedure gezorgd. Tussen 2008 en 2013 heeft de tijd niet stil gestaan.
Gesloopt
In mei 2012 waren van de oorspronkelijk aan te wijzen monumenten al vier gesloopt:
- Vlampijpstraat 74-76 – de schoorsteen bij het voormalige ontspanningsgebouw /lokaal voor de bedrijfsarts van Werkspoor uit 1939; de schoorsteen is in 2012 gesloopt;
- Jekerstraat 82 – het gebouw van de Instrumenten- en apparatenfabriek Louis B. Kagenaar; het was een fabriek van instrumenten voor oogheelkunde uit 1939; het is gesloopt in 2010 voor nieuwbouw van de Dichterswijk – Veilinghaven – het terrein is tot op heden niet bebouwd;
- Laan van Soestbergen 6-10 – de spoorwachterswoningen uit 1884 zijn gesloopt in 2010 voor uitbreiding van het spoor;
- Lamstraat to 29 / Oude Houtensepad – een onderstation NS uit 1936 in de karakteristieke stijl van architect Sybolt van Ravesteyn.
Met name de laatste twee objecten waren ook met de gemeentelijke monumenten bescherming niet bewaard gebleven. De spooruitbreiding Utrecht-Den Bosch/ Arnhem heeft de gebouwen opgeslokt.
Keulsekade Utrecht, het complex van Douwe Egberts met op de voorgrond de voormalige fabrieken van Hamburger en Gloeilampenfabriek Holland
Overleg met eigenaren, de NS ligt dwars
De zorgvuldigheid van overleg met eigenaren heeft niet alleen voor vertraging gezorgd. Douwe Egberts (Keulsekade) en de eigenaar van De Fabrique (Westkanaaldijk) hebben zich uiteindelijk kunnen vinden in het voorstel van de gemeente.
De vastgoed afdeling van de Nederlandse Spoorwegen heeft helaas de bescherming tegengehouden voor haar monumentale panden:
- Concordiastraat 67a – een oud laboratorium voor de afdeling elektriciteit en seinwezen van de NS uit 1945-1960
- Concordiastraat 80 (was 2e Daalsedijk 8) – een voormalige loods voor de noodbestrijdingsdienst uit 1905, later was dit een werkplaats voor bovenleidingportalen en staalconstructie.
- 2e Daalsedijk 14 – de bovenbouwwerkplaats met ketelhuis inclusief de originele ketels uit 1905; de schoorsteen is afgebroken, tot juni 2012 was dit gebouwencomplex in gebruik bij het wisselbouwbedrijf, nu wacht het op herbestemming. Bij dit laatste complex horen ook een transformatorgebouw uit 1925-1940 en een onderdelenwerkplaats uit 1945-1960.
In 2013 is al een waardevolle werkplaats aan de 2e Daalsedijk uit 1891 gesloopt inclusief de karakteristieke spoorlijnen op het terrein. Daarmee geeft de ene overheidsinstantie een slecht signaal af aan de andere, en aan het publiek.
Na de aanstaande sloop van de panden langs de Van Sijpesteijnkade geeft de NS het blijkbaar niet op, wat haar betreft mag er in Utrecht nog veel meer gesloopt worden. In de brief aan de gemeentelijke commissie Stad en Ruimte wordt dit voornemen duidelijk doordat er in staat dat al een sloopvergunning afgegeven zou zijn! De wethouder vergeet erbij te zeggen dat ten tijde van het afgeven van de sloopvergunning de gebouwen al op de voornemenslijst stonden. Maar, er lijkt voor de gebouwen 2e Daalsedijk iets ten goede te keren. Eind 2014 worden de plannen van NS Stations openbaar.
De voormalige elevator bij de Cereolfabriek aan het Merwedekanaal
Extra gehonoreerd
Het voorstel naar de gemeenteraad is ook met een extra bouwwerk uitgebreid:
- Kanaalweg t.o. 90 – een voormalige elevator van Central Soya uit 1978, zie de foto boven. Het betreft een mechanische scheepslosinstallatie. De installatie hoorde bij het fabriekscomplex van de Cereolfabriek en is door de locatie aan het Merwedekanaal eigendom van Rijkswaterstaat.
Met ruimte voor extra wensen had USINE nog wel wat voorstellen op de plank liggen. Voorstellen die het in de afweging van 2008 net niet haalden.
Meer wensen
USINE had in 2008 meer wensen. Die wensen voor uitbreiding van de lijst leven nu nog. Een nieuwe procedure zou wat haar betreft gestart kunnen worden voor de panden:
- Tractieweg 50 – een hal gebouwd in de periode 1915-1964 van Werkspoor voor de machinale ijzerbewerking, de hal is in 1964 vernieuwd; het was in 1913 nog in gebruik voor metaalnijverheid; het is gemeentelijk bezit en wordt verkocht;
- Uraniumweg 63 – het graanoverslagbedrijf uit 1965 gebouwd door de ‘Korenschoof’, nu ‘De Heus’; de Korenschoof begon in Utrecht in 1856 aan de Kaatstraat met een watermolen, later stoom en maakte het fijne tarwebloem, op de Kaatstraat is ze gestopt in 1977 (onder de grijze metaalplaten aan de Uraniumweg zit de originele fabriek);
- Cartesiusweg 127 – hallen uit 1937-1950 van houthandel RET-Jongeneel aan de 1e Industriehaven, hier begonnen als handel in triplex en zachtboard Treetex, kantoor, loodsen en zaagloods; later en nu handel in allerlei plaatmaterialen (RET stond van origine voor Rubber- en Theekisten fabriek van triplex, na een begin in Hilversum verhuisde het naar het Jongeneel terrein aan de Zeedijk te Utrecht en stopte als fabriek al enkele jaren na de start in de jaren 1930, de handel ging door);
- Groenewoudsedijk 1 – de vestiging van de eerste aluminium fabriek in Nederland, vm Aluminium wals- en persbedrijven N.V. Oudenrijn, in 1946 N.V. Nederlandse Aluminium Maatschappij nu Nedal; de oudste gebouwen uit 1939 zijn een ontwerp van architect Brinkman & Van den Broek;
- Groenewoudsedijk 10 – het kantoor, de werkplaatsen en de montagehal uit 1965 van de voormalige Stevin Materieel- en Constructiebedrijf Stemaco en het wegenbouwbedrijf KWS;
- Koningsweg 2 – de oude fabriek uit 1913 van de N.V. Machinefabriek vh Jansen en Satorius, nu kantoor van het Rode Kruis en autobedrijven);
- Monseigneur van de Weteringstraat 130-132 / Biltstraat 449 – het pakhuis uit 1925 van de voormalige Laméris Instrumenten N.V., fabriek en handel in o.a. chirurgische instrumenten, nu appartementen.
Houthandel Jongeneel en RET aan de Cartesiusweg en Keulsekade
Herbestemming
De aanwijzing van gebouwen als gemeentelijk monument kan een eerste stap zijn naar de bescherming als Rijksmonument. Maar het gebruik van een gebouw biedt in veel gevallen de beste bescherming voor haar verleden. Het Dekkledenhuis op de Muntkade is succesvol tot appartementen omgebouwd. De Cereolfabriek in de wijk Oog en Al geeft met haar uiterlijk als industrieel kasteel een meerwaarde aan de nieuwe bestemming. Fabrieken als Douwe Egbert, maar ook voorbeelden als Hooghiemstra laten zien dat industrieel erfgoed een visitekaartje kan zijn. Voor USINE is met name de herbestemming van leegstaand industrieel erfgoed van groot belang.
De nieuwe monumenten:
- Hogenoord 1
voormalige Lubro bakkerij, kantoor en hal. Architect H.F. Mertens, 1946-1957. Bijzonderheden: hal met prefab betonspanten (1948) gefabriceerd door Bredero’s Bouwbedrijf. Kantoor met beeldhouwwerk, geslepen glas (Copier, nu in wijk C museum) en fraai trappenhuis.
- Oudenoord 1
vm graanpakhuis van de firma Weduwe W.E. Pompe. Architect J.A. van Straaten, 1895. Restant bijzondere bedrijvigheid langs Vecht en Westerstroom, imposante pakhuisgevels.
- Anthoniedijk 80
vm bergplaats voor dakpannenfabriek Hoogelanden. Karakteristiek pand en uniek als laatste voorbeeld van een droogschuur langs de Vecht (eeuwenlange tegelfabricage).
- Vechtdijk naast 154
vm poldergemaal met transformatorruimte uit 1919 voor polder Achttienhoven. Bijzonderheden: transformatorruimte, oprichtingssteen, pompen nog aanwezig.
Langs de Vaartsche Rijn
- Verlengde Hoogravenseweg
restanten van steenoven ‘de Liesbosch’, datering ca 1910. Uniek restant van voormalige vlamoven, bewaard als ruïne.
Langs de Vleutensewetering (Vleuten-De Meern)
- Rijksstraatweg 128
bedrijfsgebouw voor de drinkwaterleiding West-Utrecht, 1927. Machinegebouw in Nieuw Zakelijke stijl.
Langs het Merwedekanaal
- Kanaalweg 60a
schoorstenen stadsverwarming, in 1955 gebouwd voor de de hulpwarmtecentrale van Kanaleneiland. Bescherming betreft de drie beeldbepalende schoorstenen, niet het gebouw.
- Keulsekade 143
complex Douwe Egberts, bestaande uit vm Lampenfabriek Holland, 1914 architect M.E. Kuiler en de vm Walswerken Hamburger, 1913 architect Van Heerde. Sinds 1929 in gebruik bij Douwe Egberts en in 1955 zijn beide gebouwen samengevoegd. Alleen deze oudste gebouwen worden voorgedragen voor bescherming (alleen casco, interieur meerdere malen aangepast voor wijziging productie, draagconstructies grotendeels origineel).
Langs het Amsterdam-Rijnkanaal
- Westkanaaldijk 6-7
De Fabrique vh Ulbe Twijnstra, Westkanaaldijk Utrecht
voormalige veevoederfabriek Ulbo Twijnstra; ensemble van gebouwen uit drie belangrijke bouwfases, totale bouwperiode 1921-1959. Diverse architecten w.o. Granpré Moliere, Verhagen & Kok (1921-1928), H.F. Mertens (kantoor 1938) en Postma (silo 1957). Bijzonderheden: twee beeldbepalende silo’s (1921 en 1957) en copraloods (1957) met bijzondere spantconstructie.
De bescherming geldt voor een belangrijk deel de gebouwen uit de eerste fase en een aantal gebouwen uit latere fasen, waarbij met name het casco van de bestaande gebouwen: gevels, dak en constructie van belang is. Bij enkele gebouwen zijn ook in het interieur bepaalde afwerkingen van belang.
Lage Weide en Amsterdam- Rijnkanaal
- Keulsekade 181-182
De eerste PEGUS centrale aan de Keulsekade en de 1e Industriehaven met toen nog alle schoorstenen in 2011
NUON Centrale, voormalige PEGUS, 1922-1955, architect L.P.S. Scheffer. Meerdere malen verbouwd en uitgebreid complex, nog origineel is het overgrote deel van de machinehal (fasen 1922-1932- 1939) en het verbindingsgebouw en het schakelhuis. Cascobescherming. Bijzonderheden: machinehal met glas-in-lood lichtstraten en originele hijsinstallatie (montagekraan) in de machinehal, bijzonder trappenhuis in schakelhuis.
- Atoomweg 9
NUON Centrale, voormalige PEGUS, 1956-1959, architect C. Hamerpagt. Ensemble van (nog) bestaande deel van de machinehallen uit 1956-1959, met kantoorgedeelte, voorts het schakelhuis, een filtergebouw, tunneltrappenhuis en de beeldbepalende schoorsteen (108m). Casco bescherming.
- Tractieweg 41, 41A en 41T
montagehal (machinale ijzerbewerking) Werkspoor, met krachtcentrale en insteekhaven aan AR-kanaal. Fabriekshal uit ca 1950, krachtcentrale 1913-4 (start Werkspoor). Imposante hal, inclusief originele hijsinstallaties.
- Vlampijpstraat 74
ontspanningsgebouw Werkspoor, architect M.G. Duintjer 1939. Van groot locaal historisch belang als ontspanningsgebouw voor generaties arbeiders van Werkspoor en hun familieleden. Bijzonderheid: tegeltableau Werkspoor in interieur (?). Actuele situatie: schoorsteen is recentelijk grotendeels gesloopt, initiatief wijkbureau en USINE om terug te brengen.
2e Daalsedijk en Cartesiusterrein (spoorwegen)
- 2e Daalsedijk 6
wagenmakerij en schilderswerkplaats van de Maatschappij tot Exploitatie van Staats Spoorwegen (MtEvSS – later SS), 1892. Karakteristiek ensemble spoorwegwerkplaatsen (typologie, sheddaken, architectuur).
- Concordiastraat 67A
telegraafwerkplaats MtEvSS, 1905. Karakteristiek ensemble spoorwegwerkplaatsen. (typologie, architectuur).
- CAB-Rondom 20, 90 en 100
Het CAB met dB’s studio’s in 2020
voormalige werkplaats Centraal Autoherstel Bedrijf N.S. Architect Sybold van Ravesteyn, 1948. Bijzondere architectuur, karakteristieke hal, zeldzaam.
Binnenstad en woonwijken
- Weerdsingel W.Z. 33A
voormalige houtzagerij, het startadres van H.R. Bredero, stichter Utrechts bouwbedrijf Bredero. Eenvoudig pand, mét schoorsteen. Met name historisch van belang vanwege de schoorsteen.
- Zuilenstraat 15
schoorsteen voormalige vm siersmederij firma M. Maarschalkerweerd en later soldeer- en glasfabriek Wilbrink. Bescherming geldt de schoorsteen.
- Begijnehof 8-30
voormalige drukkerij Boekhoven Bosch, 1939-1951. J.F. Berghoef. In 1975 verbouwd tot woningen. Bijzondere architectuur.
- Ridderschapsstraat 1-3
pand uit 1911 (architect G. Heeze) de ‘NV Utrechtsche Auto Garage voorheen Anton G. Immink‘ met bovenwoning. Bijzonderheden: bijzondere pui, geveldecoraties met ‘auto’- symboliek.
- Twijnstraat aan de Werf 1M
pakhuis, derde kwart 19e eeuw. Een van de weinige 19e-eeuwse pakhuizen gebouwd op de werf.
- Kerkstraat 19-21
voormalig distributiecentrum voor Verkade, architect P. van der Wart. 1932. Karakteristieke bedrijfsruimte met poort naar achterterrein, jaren dertig architectuur.
- Abel Tasmanstraat 88a-90 (Lombok)
voormalige sigarenfabriek, architect M.E. Kuiler 1903. Een van de weinige nog behouden voorbeelden van de ooit zo belangrijke sigarenindustrie in Utrecht. Actuele situatie: gevel begin 2013 zwart geschilderd (!).
- Van Esveldstraat 23 – (Tuinwijk)
rioolgemaal, Dienst Openbare Werken Utrecht 1957. Bijzondere vormgeving van serie rioolgemalen, dit is een van de meest gave. Bijzonderheid: kunstwerk aan de gevel in kader van 1.5 % regeling: de Rat van kunstenaar Jan van Luijn.
- Willem Arntszkade 31A; t.o. Melis Stokestraat 3 (Tuinwijk)
transformatorhuisje (PEGUS) in Amsterdamse Schoolstijl. In één ontwerp met woningbouwcomplex De Tuinwijk, architect A. Kool, 1925.
- 26Prof. dr. Magnuslaan , naast nr. 34 (Tuindorp)
voormalig transformatorhuisje (PUEM), ca 1935, Nieuwe Zakelijkheid. In één ontwerp met woningbouw Tuindorp, jaren dertig.
- Willem de Zwijgerplantsoen 21 (Tuindorp)
transformatorhuisje (PUEM) ca 1935. Gebouwd naast Kerk en in plantsoen, in één opzet. Karakteristiek tentdak.
- Eykmanlaan (Tuindorp/ Blauwkapel)
voormalig seinhuis NS, in stijl van Van Ravesteyn (geen ontwerp van Van Ravesteyn), 1950, gelegen langs spoorlijn, vlak voor Blauwkapel.
- Fort Blauwkapel
onderstation NS, architect Sybold van Ravesteyn, 1942. Onderdeel van wat ooit een karakteristieke reeks onderstations was, ontworpen door spoorwegarchitect van Ravesteyn.
- Cremerstraat (Dichterswijk)
onderstation NS, architect Sybold van Ravesteyn, 1936. Onderdeel van wat ooit een karakteristieke reeks onderstations was, ontworpen door spoorwegarchitect van Ravesteyn.
- Koningsweg 1
voormalig spoorwegwachterswoning, 1884. Opdrachtgever Hollands IIzeren Spoorwegmaatschappij. Gelegen aan de Oosterspoorlijn bij de overgang in de Koningsweg. Bijzonderheid: interieur nog grotendeels origineel.
- Esmoreitdreef 2
hulpwarmtecentrale stadsverwarming, ontwerp architect ir. J.A. Mijnlief voor de PEGUS, 1968 en 1970 (uitbreiding in identieke stijl met 2e schoorsteen). Beeldbepalend, o.a. vanwege de dubbele schoorsteen. Cascobescherming.
- Kanaalweg t.o. 90
voormalig elevator van Central Soya (Cereol), 1978. Een mechanische scheepslosinstallatie, onderdeel van het fabriekscomplex maar eigendom van Rijkswaterstaat.
.
