Het Merwedekanaal is een grotendeels gave kanaalinfrastructuur uit het einde van de negentiende eeuw, begin twintigste eeuw. Het is ook een restant van een belangrijke levensader. De infrastructuur bestaat uit sluiscomplexen, bruggen en dienstwoningen. Diverse kanaal gebonden industrie heeft er zich gevestigd.

Ensemble Merwedekanaal Utrecht, Muntsluis met twee generaties sluizen en bruggen

In de economische groeiperiode van de tweede helft van de 19e eeuw lag eerst het accent op het investeren in spoorwegen. De treinen reden in die tijd voor personen en vele voor goederen, vooral het goederenverkeer naar Duitsland. In Nederland met zijn water en schepen bleef het schip de voorkeur houden voor transport van massa-goederen. En de schepen groeien in formaat mee na de motorisering er van, al ging dat aanvankelijk met stoomsleepbootjes.

Gaandeweg voldeden de bestaande vaarverbindingen tussen Amsterdam en Duitsland en Amsterdam en Rotterdam niet meer. Schepen gingen of via het de Zuiderzee en de IJssel of veiliger via de Vecht en de Keulse Vaart naar Vreeswijk of via de Schinkel en de Vliet. Er ontstond een ambitieus plan: de aanleg van een nieuw kanaal van Amsterdam via Utrecht naar Vreeswijk en vervolgens van Vianen naar de Boven-Merwede bij Gorcum. Het besluit werd in 1881 genomen en in 1892 was het zover: de eerste boten voeren door het nieuwe kanaal. Al vlot was in 1904 het kanaal al weer te klein, het Merwedekanaal werd verbreed en in Utrecht  kwam een nieuwe sluis naast de oude.

De Muntsluis en vele schepen in 1933

Een groot deel van het kanaal ten noorden van Utrecht ging op in het in 1954 opgeleverde Amsterdam-Rijnkanaal. Maar in Utrecht en ten zuiden daarvan is de oorspronkelijk aangelegde infrastructuur nog duidelijk aanwezig. De Keulsekade met het sluizencomplex bij De Munt is uniek: op deze plaats wordt de Leidsche Rijn gekruist. Dat resulteerde in rond 1890 in de bouw van extra sluizen, een omleidingskanaal en bruggen met haar dienstwoningen voor het bedienend personeel. De Muntbrug over het Merwedekanaal is origineel uit de beginperiode en in 2016 gerestaureerd met vervanging van alle klinknagels. De brug kan er weer even tegen. Bij Vianen is de Bolgerijensebrug een mooi voorbeeld van de met de hand te bedienen draaibrug en van de toenmalige staalbouw.

Merwedekanaal met de originele draaibrug, de Muntbrug, bij het gebouw van de Rijks Munt in Utrecht

Het kanaal had grote gevolgen voor de bedrijvigheid. De energiecentrales van P.E.G.U.S. in Utrecht, bulkverwerkende bedrijven voor de lijnolie en het veevoer als Ulbo Twijnstra in Maarssen, SOL-Cereol in Utrecht en ook Cockuyt in Jutphaas, waar nu de zeepfabriek is gevestigd. De locatie van De Rijks Munt in Utrecht is niet toevallig bij het kanaal en dat geldt ook voor de voormalige zinkfabriek van Hamburger, de gebouwen daarvan zijn nu onderdeel van het complex van Douwe Egberts. Tenslotte kan de vestiging van bedrijven als Werkspoor en DEMKA gekoppeld worden aan de capaciteit van dit toen nieuwe kanaal.

Juist de ensemblewaarde van waterstaatkundige werken, fabrieken en de knooppunten van bedrijvigheid maken het Merwedekanaal tot een as van industrieel erfgoed en van wat de techniek in die tijd vermogen. Tot het sluizencomplex in Utrecht behoren:

  • Muntsluis – oude sluis en nieuwe sluis Merwedekanaal met bruggen, de oude sluis uit 1887 met dubbele ophaalbrug en de nieuwe sluis met een dubbele basculebrug , de Muntsluisbrug; de sluis van 1904 is de eerste sluis uitgevoerd in beton en aangelegd voor de toename van scheepvaartverkeer en een verbreding van het kanaal, allen rijksmonument
  • Kanaalweg 80 en 81/82 –  twee dubbele dienstwoningen uit 1900 voor het Merwedekanaal, rijksmonument
  • Kanaalweg 88 / Leidseweg 91/92 – brug- en sluiswachterswoningen uit 1885 voor de Muntbrug Merwedekanaal en Leidse Rijnbrug, rijksmonument
  • Kanaalweg 89 – dienstwoning voor de Leidse Rijnbrug en sluis Leidse Rijn, rijksmonument
  • Kanaalweg bij 89 – vm schutsluis Leidsche Rijn uit 1887, rijksmonument
  • Kanaalweg bij 89 – Leidsche Rijnbrug, ophaalbrug uit 1888
  • Kanaalweg 89 – dienstwoning Leidsche Rijnbrug en/of sluis Leidsche Rijn uit 1900
  • Kanaalweg 90 – sluiswachterswoning sluis omleidingskanaal van de Vleutense Wetering uit 1914-1915, rijksmonument
  • Kanaalweg bij 90 – schutsluis met brug voor het omleidingskanaal van de Vleutense Wetering uit 1885, rijksmonument
  • Keulsekade 24/33 – 10 sluiswachterswoningen in een rij voor Rijkswaterstaat na de bouw van de tweede Muntsluis in het Merwedekanaal, naar een ontwerp uit 1887, rijksmonument
  • Keulsekade 34 – schotbalkenloodsen Muntsluis uit 1938, rijksmonument
  • Muntbrug – draaibrug over het Merwedekanaal, verbinding in de Leidseweg; fabricage door vm IJzergieterij ‘De Prins van Oranje ’s Hage’ uit 1887, rijksmonument
Dateringvanaf 1885
AdresKanaalweg en Keulsekade te Utrecht
Soortomgeving met objecten/gebouwen van cultuurhistorische waarde
Trefwoordaan water verbonden bebouwing