De ligging nabij de Eem had van Eemnes een handelsstad kunnen maken. De aanleg van de Eemnesservaart heeft dat niet tot gevolg gehad. Tussen Eemnes en de Eem ligt weidegrond, drooggehouden door een Rijks monumentaal stoomgemaal.
De Eemnessersluis naar de Eemnesservaart rechts, het gemaal en links de machinistenwoning
Het in 1883 gestichte gemaal Eemnes heeft een belangrijke rol in de afwatering van het omliggende gebied. Tot ver in de achttiende eeuw verliep de afwatering via verschillende afwateringssluisjes, waaronder de in 1589 aangelegde Eemneeservaart en de in 1651 gebouwde Eemnessersluis. Een paar honderd jaar geleden lag het land in de polder hoger dan nu. Het was toen mogelijk om op natuurlijke wijze het water af te voeren via de Eem naar de zee. Door inklinking van de bodem ging dat niet meer.
Kaart van de locatie van de Eemnesservaart, de sluis en de molen in 1866
Vanaf 1791 bemaalde een watermolen de polder. Door bemaling werd de landbouwgrond langer geschikt voor begrazing en begroeiing. Bemaling heeft echter een nadeel: de inklinking gaat door. Rond 1880 werd de watermolen vervangen door een stoomgemaal. Op elk gewenst tijdstip kon ingegrepen worden in de waterbeheersing. Tevens bracht een stoomgemaal het water hogerop in vergelijking met een windmolen.
Interieur met pomp en elektrische aandrijving
Het stoomgemaal is in 1923 omgebouwd naar een elektrisch aangedreven dieselgemaal naar een ontwerp van het Amsterdamse ingenieursbureau W.C. en K. de Wit. De twee elektrische motoren zijn met aandrijfriemen verbonden met schroefpompen. De nog aanwezige pompen zijn van de Utrechtse onderneming Pannevis. Die pompen worden ook wel kattenstaartpompen genoemd, zij verplaatsten het water over de dijk in plaats van er doorheen. Enkele dagen per jaar zijn er demonstraties van het oude gemaal.
Op de voorgrond de sluis in de Eemnesservaart
Bij het gemaal ligt een sluis. Met de in 1651/1652 aangelegde grote sluis kwam de verbinding van een vaart tussen Eemnes en de Eem tot stand, de Eemnesservaart. Zo had belangrijke handel tussen de Zuiderzee en Eemnes kunnen ontstaan. De machtige Amsterdamse koopman en stadsbestuurder Jan Bicker had een belangrijk aandeel in het initiatief voor deze vaart. De hooggespannen ontwikkelingen over de bloei van Eemnes kwamen niet uit. Amersfoort en Utrecht hebben de handel in haar steden gehouden. De sluis is in 1743 nog vernieuwd.
In 1993 zijn in een nieuwe pompkelder dompelpompen (onderwaterpompen) geplaatst. Het water gaat met deze pompen door de dijk. Mede door de aanwezigheid van de historische Eemnessersluis en de goed zichtbare Eemnesserpolder is het geheel een goed bewaard gebleven waterbouwkundig ensemble. Het gemaal inclusief machines en de sluis zijn rijksmonument.
| Datering | va 1589, 1651, 1791, 1884, 1923 |
| Adres | Korte Maatsweg 3-5-7, 3755 PK Eemnes |
| Soort | omgeving met objecten/gebouwen van cultuurhistorische waarde |
| Trefwoord | lokale waterbeheersing |
