Het thema van Open Monumentendag in 2007 is de twintigste eeuwse bouwkunst. Onder de opengestelde panden in de stad Utrecht zit aanzienlijk wat industrieel erfgoed, hier geselecteerd.
De voormalige Lumax-drukkerij op Ondiep te Utrecht in 2013
Op 8 september 2007 openen in totaal 86 panden in de gemeente Utrecht hun deuren voor het publiek. Een kleine twintig panden ‘bouwkunst’ zijn als industrieel erfgoed interessant. Voor de liefhebbers een uitgelezen kans om er eens een kijkje te nemen. Onze tips voor dit jaar: HGB II en III (‘De Inktpot’), Villa Jongerius en de voormalige Lumax drukkerij.
Hieronder de industrieel – erfgoedlijst:
Achter de Dom 14, Architectuurcentrum Aorta
In dit van oorsprong middeleeuwse pand was van 1868 tot 1924 het hoofdpostkantoor gevestigd. De grote ruimte beneden heeft nog de 19de-eeuwse gietijzeren kolommen. Sinds 1996 is het Utrechtse architectuurcentrum Aorta hier gevestigd.
Adelaarstraat 30, Korenmolen Rijn en Zon
De Rijn en Zon werd in 1746 gebouwd aan het Paardenveld en in 1913 herbouwd in de Adelaarstraat, aan de rand van de stad. In 1947 sloeg de molen tijdens een storm op hol en raakte zwaar beschadigd. In de jaren zestig dreigde sloop van de molen, maar na een restauratie wordt er sinds 1977 weer gemalen.
Amsterdamsestraatweg 283, Wijkservicecentrum Noordwest
Aan de nog bijna lege Amsterdamsestraatweg verrees in 1901 een nieuw complex met o.a. koelhuis, stallen en slachthuizen. In 1989 werd het abattoir gesloopt en resten alleen nog de drie villagebouwen: links de woning van de wagenmeester en de machinist, in het midden het administratiegebouw en rechts de directeurswoning. Het is bouwkunst uit 1901.
Amsterdamsestraatweg 569, Museum van Zuilen
Normaal is in dit pand een uurwerkboetiek gevestigd (let op de fraaie herplaatste straatklok voor de deur). In de week van Open Monumentendag bevindt zich hier het Museum van Zuilen met een uitgebreide collectie over de geschiedenis van Zuilen, ondermeer over Werkspoor en Demka.
Boterstraat 22, St. Eloyen Gasthuis
Het uit 1304 daterende Utrechtse Smeden Gilde verzorgde zijn behoeftige gildebroeders in het St. Eloyen Gasthuis, het eerste Utrechtse gasthuis. Het smedengilde maakte in de 17de eeuw naam in heel Europa met zijn pistolen en geweren. Binnen de muren bevindt zich een middeleeuwse kolfbaan (zeer uniek!), waarop het kolfspel nog steeds wordt gespeeld.
Kanaalweg 64, Villa Jongerius
Hoveniersfamilie Jongerius maakte begin 20ste eeuw de overstap naar het garage- en vervoerbedrijf. Na een bezoek aan Amerika liet Jongerius in 1938 op zijn terrein een villa en een fabriekshal bouwen in een opvallende stijl. De architect is onbekend, vermoedelijk heeft Jongerius zijn eigen ideeën laten uitwerken. Na WO II werden de gebouwen overgenomen door Defensie. Er zijn rondleidingen elk half uur (reserveren aanbevolen via tours@aorta.nl of 030-2321686) en er draait een film over de historie van de familie en de villa
Lange Nieuwstraat 106, De Oude Hortus
De Oude Hortus – de vroegere botanische tuin van de universiteit – stamt uit het begin van de 18de eeuw. Wegens ruimtegebrek werden in 1964 nieuwe Botanische Tuinen ingericht op de Uithof. De Oude Hortus is na verwaarlozing door burgerinitiatief weer in ere hersteld. Interessant zijn met name de in 2005 gerestaureerde hortuskassen (1907) met stookhuis. Er zijn rondleidingen
Lauwerhof 29, Nederlands Waterleidingmuseum
De watertoren kwam in 1896 gereed, 13 jaar nadat de eerste waterleiding in Utrecht in gebruik was genomen. De toren is gebouwd in de tuin van de directeur van het waterleidingbedrijf, de enige mogelijkheid om in de binnenstad zo’n toren te kunnen oprichten. Sinds 1983 is hier het Waterleidingmuseum gevestigd.
Leidseweg 90, Muntgebouw/Geldmuseum
Het Muntgebouw uit 1911 is een ontwerp van Rijksbouwmeester C.H. Peters. De kantoren bevonden zich aan de voorzijde, de productieruimtes aan de achterzijde, ontsloten via lange gangen. Het gebouw is ingrijpend gerenoveerd. Sinds mei 2007 is het nieuwe Geldmuseum voor publiek toegankelijk. Alleen het museum is te bezoeken.
Molenpark 3, Houtzaagmolen De Ster
Een vrijwel compleet bewaard houtzaagmolenerf, met zaagmolen, molenaarswoning, knechtenwoning, houtloodsen, sleephelling en balkenhaven. Tot 1911 stond hier een achtkantige stellingmolen uit 1721. Toen windkracht overbodig werd sneuvelde de bovenbouw. In 1999 gerestaureerd. In de Leidse Rijn liggen historische schepen.
Moreelsepark 2, HGB II
Het middelste van de drie HGB’s is van de hand van J.F. Klinkhamer en gebouwd in 1893. Renaissancemotieven zoals schelpen en voluten zijn gecombineerd met spoorwegmotieven. Boven de hoofdingang bevinden zich portretten van de uitvinders van de stoommachine en de locomotief. De hal is recent weer teruggebracht in originele staat.
Moreelsepark 3, HGB III, ‘ De Inktpot’
Tussen 1918 en 1921 opgetrokken derde administratiegebouw. Gefundeerd op rails, opgebouwd uit 22 miljoen bakstenen, 60 meter hoog en er is 4000 m3 eikenhout in verwerkt. Ontwerp van spoorwegingenieur G.W. van Heukelom. Veel interieurelementen zijn behouden gebleven. Trappenhuis en vergaderzalen zijn vooral een bezoek waard. ‘De Inktpot’ is recent gerestaureerd. Er zijn rondleidingen met en zonder gids.
Neude 11, Postkantoor
Tussen 1917 en 1924 gebouwd naar ontwerp van J. Crouwel jr. De paraboolvormige hal van gele, verglaasde bakstenen is aangevuld met beeldhouwwerken die de vijf werelddelen verbeelden, handel en welvaart zijn verbeeld in het zesde beeld. De klok en het rijkswapen in geglazuurde tegels op de kopse wanden zijn afkomstig van de Porceleyne Fles. Het gebouw is met name ‘bouwkunst’.
Ondiep Zuidzijde 6, Lumax
In 1918 werd de eerste steen gelegd voor de huisdrukkerij van de rooms-katholieke arbeidersbeweging. Het gebouw is als drukkerij ontworpen door architect Van Schaik, o.a. met grote ramen op het noorden voor de letterzetters en drukkers, en met funderingen bestand tegen de trillingen van de persen, naar de bouwkunst van die tijd. Sinds 1998 is het pand niet meer in gebruik als drukkerij en vanaf 2003 is er een bedrijfsverzamelgebouw in gevestigd. Om 11.00, 13.00 en 15.00 uur zijn er rondleidingen door een architect.
Rotsoord 3, Dutch Design Center, Pastoefabriek
De Utrechtse Machinale Stoel en Meubelfabriek vestigde zich in 1918 in de hallen van een voormalige tegelfabriek. In de loop der jaren is het bedrijf flink uitgebreid. Vanaf 1948 ging UMS over op productie van modern Pastoe-meubilair: basisonderdelen van meubelen om zelf samen te stellen (‘pas toe’ ). Sinds 1982 is hier het Dutch Design Center gevestigd. Er zijn rondleidingen door fabriek, zagerij en ketelhuis om 10.30, 11.30 en 12.30 uur. Bij Pastoe vertrekken ook rondleidingen door de buurt Rotsoord om 12.00, 13.00, 14.00 en 15.00 uur.
Zonnenburg 2, Museum Sterrenwacht Sonnenborgh
In 1551 werd gestart met de aanleg van Bastion Sonnenborgh ter versterking van de stadsmuren. Van 1639 tot 1724 bevond zich hier de Hortus Botanicus van de Utrechtse Universiteit. Midden 18de eeuw werden op het bastion de sterrenwacht en het KNMI gevestigd. Nu huist hier de Volkssterrenwacht, een prachtig complex, met koepel, kijkers, en klassieke bibliotheek en collegegelokaal
Volkswoningbouw Noordwest
De Utrechtse Open Monumentendag besteedt extra aandacht aan de wijk Noordwest (Pijlsweerd, Ondiep en Zuilen), waar allerlei soorten van volkswoningbouw zijn aan te treffen naar de bouwkunst tussen 1910 en 1920. Veel is gebouwd door de vestiging van grote industrieën in Zuilen, zoals Werkspoor en Demka. Voor delen van de wijk staan herstructureringsplannen voor de deur. In een aantal modelwoningen is daarover informatie te krijgen. Ook is een fietsroute uitgezet door de wijk, die onder meer door de tuindorpen Elinkwijk en Zuilen voert. Beide tuindorpen zijn kandidaat beschermd stadsgezicht. Een historische GVU-bus maakt rondritten, waarbij stadshistoricus Bettina van Santen uitleg geeft over het ontstaan van de wijk.
De te bezichtigen woningen zijn:
Mahoniestraat 5 (‘t Kleine Wijk, Ondiep)
Na de invoering van de Woningwet in 1901 ontwikkelt de gemeente in 1911 de plannen voor ‘De Kleine Woningwijk’, het oudste deel van Ondiep. Het ‘Kleine Wijk’ wordt door de gemeente zelf ontworpen en gebouwd. Het ‘Witte Wijk’, aan de overzijde van de Boerhaavelaan, is door verschillende woningbouwverenigingen gebouwd. Beowners hebben hier een ‘stijlkamer’ ingericht. Er zijn historische foto’s van Ondiep.
Plataanstraat 6, modelwoning
Woningbouwcorporatie Mitros geeft informatie over herstructurering van ‘Het Kleine Wijk’ .
Westinghousestraat 76 (modelwoning Tuindorp Zuilen)
In 1913 stichtte personeel van de fabriek Werkspoor de woningbouwvereniging ‘Zuilen’ om woningen te bouwen voor minder geschoolde arbeiders. Haar eerste 361 woningen met 7 hoekwinkels verrezen tussen 1913 en 1917 rond De Lessepsstraat (‘De Oude Bouw’). Het wijkje is ontworpen vanuit de ‘tuinstadgedachte’. Later werd ‘De Oude Bouw’ nog met twee woningbouwprojecten uitgebreid. In een woning van deze bouwkunst geven Mitros, aannemer en bewoners informatie over de renovatieplannen.
