Vier opeenvolgende sluiscomplexen zijn in Vreeswijk gebouwd tussen 1818 en 1940. Enerzijds maakten ze de groei en schaalvergroting in de binnenvaart duidelijk, anderzijds vertellen ze veel over de grote betekenis van Vreeswijk als binnenvaartcentrum. Maar er is meer.
Vreeswijk: de Beatrixsluis, de Rijkshulpschutsluis, de Koninginnensluis en onder de Plofsluis (Heemstederbrug)
De Vaartsche Rijn verbond Utrecht na de afsluiting van de Hollandsche IJssel in 1285 met de Lek bij wat Vreeswijk zou worden. Het werd een cruciale verbinding voor de scheepvaart richting Keulen. De eerste sluizen realiseerde de stad Utrecht in 1373 voor de aansluiting met de Lek. Zo bleef de stad beschermd tegen het hoge water van de rivier, of behield ze binnenwater als de stand van de Lek in de zomer te laag werd. In 1824 is de Oude Sluis voor het laatst aangepast bij de opwaardering van het kanaal tot Keulse Vaart. Om dit uit te kunnen voeren kwam er in 1818 een Rijkshulpschutsluis. Die sluis kreeg later een functie als inlaatwerk voor de regeling van de waterstand in de Utrechtse wateren en als inundatiesluis voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie.
Voor het in 1892 geopende Merwedekanaal waren een reeks van waterbouwkundige werken nodig. In Vreeswijk zijn daarvan nog aanwezig de twee kolken van de Koninginnensluis en de dubbele ophaalbrug, de Emmabrug. Bij elk te bedienen werk van de Rijkswaterstaat staan dienstwoningen voor de brug- en sluiswachters, de huizen staan er nog steeds. Het Merwedekanaal is verbreed in 1904.
Vreeswijk met de Oude Sluis in de Vaartsche Rijn, de Koninginnensluis in het Merwedekanaal en in de verte de Beatrixsluis in het Amsterdam-Rijnkanaal in 1981 – foto HUA118521
De aanleg van het Amsterdam-Rijnkanaal greep in op de militaire verdedigingswerken van de Hollandse Waterlinie. In het kanaal was een een dam nodig. In 1940 is deze dam in de vorm van een keersluis boven het kanaal gerealiseerd. Het kreeg de naam Heemstederbrug. De plofsluis zou bij oorlogsdreiging snel het Amsterdam-Rijnkanaal kunnen afdammen en hielp dan de inundatie van het omliggende gebied. De sluis bleef in de Tweede Wereldoorlog ongebruikt. In 1982 werd ze geheel overbodig toen het Amsterdam-Rijnkanaal met een boog er omheen werd verbreed.
Over een lang tracé betekende het nieuwe kanaal een verbreding van het Merwedekanaal. Maar een belangrijke aanpassing was een nieuw lager waterniveau. Scheepvaart vaart over dit nieuwe kanaal van de havens van Amsterdam zonder sluizen tot de Lek, een belangrijke tijdwinst. Het Merwedekanaal van Utrecht tot Vreeswijk was daardoor niet meer bruikbaar, ook al omdat het moeilijk te verbreden was.
Opstopping bij de Koninginnensluis in Vreeswijk in 1926
Het nieuwe Amsterdam-Rijnkanaal werd, na vertraging van de aanleg door de Tweede Wereldoorlog (1940-1945), pas in 1952 in gebruik genomen. Het nieuwe waterniveau veroorzaakte voor de aansluitingen met het Merwedekanaal een Zuidersluis in Jutphaas en een Noordersluis in Utrecht. Het Amsterdam Rijnkanaal buigt bij Nieuwegein af naar Wijk bij Duurstede en passeert met sluizen de Lek om door te lopen tot de Waal bij Tiel. Voor de aansluiting met de Rijn en Rotterdam werd twee jaar later in 1954 het Lekkanaal met de Beatrixsluizen in gebruik genomen. De bouw van de Beatrixsluizen was al in 1932 begonnen en kende haar afronding in 1939. Het nieuwe kanaal gaf weer voor jaren ruim baan aan de groei in vooral het formaat van de schepen tot de verbreding in 1982.
De groei in de afmeting en het aantal schepen houdt niet op. In de afgelopen jaren heeft Rijkswaterstaat een derde sluis naast de bestaande Beatrixsluis gerealiseerd. Daarmee blijft Vreeswijk een plaats waar de groei in de binnenvaart is af te lezen aan haar waterbouwkundige werken: een uniek ensemble van de waterstaat.
| Datering | 1818, 1824, 1888, 1940 |
| Adres | Vreeswijk, gemeente Nieuwegein |
| Soort | omgeving met objecten/gebouwen van cultuurhistorische waarde |
| Overig | afgebeeld zijn de Koninginnensluis, Plofsluis of Heemstederbrug, Rijkshulpsluis en Beatrixsluis |
| Trefwoord | aan water verbonden bebouwing |
