Een korte balans van 2018 over het industrieel erfgoed in de provincie Utrecht. Het is slechts een greep uit gebeurtenissen van het afgelopen jaar.
Wie heeft er zin in? De verkeerstoren op vliegbasis Soesterberg staat te koop. Te midden van uitgestrekte natuurgebieden, omringd door een nieuwe woonwijk, met veel militair erfgoed in de omgeving en zonder overlast van overvliegende straaljagers: zo’n kans tref je niet snel weer.
Industrieel erfgoed, voor de een uitdagend en uitnodigend, voor de ander een sta in de weg. Een blik op 2018 geeft de gevarieerdheid van industrieel erfgoed weer en hoe er mee omgegaan wordt. Het overzicht begint met een voorstel voor herbestemming van de Lekbrug in Vianen van Cepezed architecten.
De oude Lekbrug bij Vianen is uitdagend genoeg voor een plan met volledige herbestemming. Helaas, Rijkswaterstaat, gemeenten en provincie durven niet op eerdere besluitvorming terug te komen. Ze zouden ook eens . . .
Utrecht was tot in de jaren 1970 een grote industriestad met bijna de helft van de bevolking werkend in de nijverheid. In elke stadswijk was bedrijvigheid te vinden. Als je er opgroeide had je direct contact had met het maken van producten en werk in bedrijven. Maar fabrieken zorgen voor hinder, de Hinderwet stelt eisen en de woonwijk moet overdag slapend blijven. Met allerlei maatregelen is de hinder veel minder, maar bedrijven horen op bedrijventerreinen, dat idee is moeilijk los te laten. Wat zou het mooi zijn als elke wijk haar ‘fabriek’ voor werkenden kon houden, werk met beperkte hinder, bijvoorbeeld in de ‘soepfabriek’.
In 2018 maakten we hernieuwd kennis met wat vergeten erfgoed dreigt te worden in Leusden. Bij de militaire schietbaan op de Leusderheide kwam in 1925 een schietschijvenwerkplaats, een wachtlokaal en een bijzonder gebouwtje (afbeelding). Als de troep militairen er toch was om te schieten kon in dat bijzondere gebouwtje ook geoefend worden met een masker. Het gebouwtje is een (gas-) maskeroefenruimte wel te verstaan. In 1926 gebouwd bij de schietbaan op de Leusderheide. Decennia later lijkt de tijd stil te hebben gestaan, langzaam een herinnering wordend aan een verleden tijd. Heeft Defensie oog voor haar erfgoed?
De molen met de mooie naam Geesina is door eigenaar Het Utrechts Landschap in 2018 gerestaureerd. De gemetselde romp van de molen was een stapel los op elkaar liggende steentjes. De romp is opnieuw gemetseld met 40.000 IJsselsteentjes en de eigenaar heeft de omgang met hout uit eigen bosgebied hersteld. Ook de kap kan er weer tegen qua houtwerk en riet. Ga naar Westbroek om de molen weer in al haar pracht te zien.
Gemeenten kunnen veel betekenen voor het behoud van karakteristieke gebouwen. Dat bewijst bovenstaand gebouw in de wijk Zijdebalen te Utrecht. Sinds 2006 staat het leeg en zonder gevels in de achterliggende hal. Het omliggende terrein is de afgelopen jaren volgebouwd met appartementenblokken. Gelukkig wordt het pand door haar status als gemeentelijk monument herbestemd. Als sluitstuk van het plan Zijdebalen staat het nu in de steigers. In de voormalige broodfabriek komen een restaurant, kantoren en zes woningen.
Het Defensie-eiland in Woerden nadert haar voltooiing, in 2018 is de bouw en de zelfbouw van de laatste delen gestart.
Defensie heeft haar centrale wasserij met kleding- en tentenmagazijnen en al wat er bij hoorde in 1999 verlaten. In 2014 is met de eerste fase van de nieuwbouw tot een woonbestemming begonnen. Het eiland is een eiland gebleven. Het bewaard gebleven erfgoed is in deze laatste fase aan de beurt: twee magazijngebouwen, de wasserij en de schoorsteen. We kijken uit naar de voltooiing.
Met de opkomst van de automobiel na de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) kwam er veel ruimte voor dit nieuwe wonder op wielen. Elke plaats had wel een etalage in de winkelstraat met aanpalende reparatie-inrichting. Op nevenstaande foto staat garage Mastenbroek aan de Breedstraat te Maarssen. De auto verloor na de jaren 1970 geleidelijk haar plek op de pleinen. Jammer is het dat de garage geen nieuw leven mag krijgen.
Het sluizencomplex in het Merwedekanaal te Utrecht is de afgelopen jaren gerenoveerd. Naast de sluizen zijn er voormalige dienstwoningen, bruggen, kleinere sluisjes: een heel ensemble. Het Merwedekanaal is in 1892 geopend en de eerste sluis op deze plek werd in 1905 al aangevuld met een tweede sluis. In de sluizen en bruggen is de voortschrijdende techniek goed herkenbaar. Het geheel is niet voor niets Rijksmonument. De eigenaar is tot op heden Rijkswaterstaat. Zij wil het beheer graag overdragen en ter voorbereiding is het allemaal opgeknapt.
De stuw bij Hagestein is een Rijksmonument. Rijkswaterstaat heeft in 2018 de vernieuwing en restauratie afgerond. Met een vistrap kunnen nu ook de vissen stroomopwaarts komen. In 1959 beheerste deze stuw als eerste de waterstanden op de Lek. Met het complex Amerongen en Driel is scheepvaart het hele jaar mogelijk. Ook bij complex Amerongen is in 2018 de renovatie afgerond.
In Zeist is een heel bijzondere industriële ontwikkeling op gang gekomen door de vestiging van de Evangelische Broedergemeente in de 18e eeuw. Een aantal van door vervolgingen naar Herrnhut te Duitsland gevluchte gemeenteleden trok verder en kreeg in de zeventiende eeuw toestemming zich in de tuinen van Slot Zeist te vestigen. Daar ontstond het Broeder- en Zusterplein. Voor de industriële ontwikkeling was dit interessant, want in de loop van de tijd kwam er een terracottafabriek (productie van tegelovens), een smederij, een stalen ramenfabriek en zo meer. In de voormalige slagerij op Lageweg 27 is in 2018 een museum gevestigd, het Hernhutterhuis.
De familie Jongerius heeft als sluitstuk na de woonvilla het kantoor in 2018 opgeleverd. Het is in Utrecht een fantastische herinnering aan Carrosserie- en constructiewerkplaatsen Jan Jongerius N.V.. Het kantoor werd net als de villa in eigen beheer ontworpen en gerealiseerd op de tuindersgrond in de jaren 1930. Het kantoor is op knappe wijze niet alleen verduurzaamd, maar ook van een nieuwe indeling voorzien die heel goed het nieuwe gebruik als plek voor bijeenkomsten faciliteert.
Woerden is kaasstad. Van de kaas is het lekker knabbelen, ook met haar kaaspakhuizen in de stad gebeurde het weer. Al geheel gerijpt werd de consumptie jaren uitgesteld door de bouwcrisis. In 2018 moest een kaaspakhuis aan de Leidsestraatweg en de Oudenrijn er aan geloven. De gebouwen uit de periode wederopbouw zijn gesloopt. De grond is gebruikt om appartementen te bouwen.
Woongoed wil 191 arbeiderswoningen in de wijk Griffensteijn in Zeist slopen voor nieuwbouw. Het zijn airey-woningen, in de periode wederopbouw met materiaal- en arbeidsschaarste een efficiënt bouwsysteem. Ruim vijftig jaar hebben ze dienst gedaan. Duurzaam zijn ze in de huidige termen niet meer. De keuze voor een tweede leven kan en is op veel plaatsen bewezen. Kleine huishoudens willen er dan graag wonen. Wil Woongoed deze groep niet bedienen? Zeist heeft inmiddels de gemeentelijke monumentenstatus ingetrokken.
De gemeente Stichtse Vecht heeft over de rivier verschillende monumentale bruggen. De bruggen zijn gemaakt voor het verkeer van de 19e eeuw en hebben een bijbehorende breedte. Al die tijd hebben de bruggen, uiteraard na regelmatig onderhoud, hun functie kunnen vervullen. Maar een grotere renovatie is nodig, mogelijk voor alle bruggen. De gemeente heeft daar in 2018 over nagedacht en zich ook de vraag gesteld: voldoen ze voor het huidige verkeer? Wat vindt u?
De afdeling Stedenbouw van Utrecht heeft moeite met het erkennen van de waarde van gemeentelijke monumenten. In 2008 kon USINE haar bijdrage leveren aan de eerste bescherming van industrieel erfgoed. In 2013 heeft de toenmalige wethouder in totaal 34 gebouwen gemeentelijk monument gemaakt, een selectie uit wat mogelijk was. Eén daarvan is in 1949 als Centrale Autoherstel Bedrijf van de NS in gebruik genomen. Nog geen zes jaar later schijnt er hoogbouw op het dak nodig te zijn.
De verkoop van watertorens door Vitens heeft ook in 2018 een vervolg gekregen. De watertoren in de wijk Overvecht te Utrecht is van de hand gedaan. De nieuwe eigenaar is Winder Sital, hij verwoordde zijn visie op de herbestemming aan de lokale DUIC: “Ik wil dat bewoners van Utrecht straks weten dat die toren een plek krijgt in de stad. Het is nog wel even zoeken wat er precies zal gebeuren, maar ik sta open voor alle ideeën. Ik wil dat de toren een behoorlijk deel van haar uiterlijk behoudt, want mijn hart maakt elke keer een sprongetje als ik ernaar toe rij. De toren is van de wijk en zal van de wijk blijven”. De toren is in 1935 gebouwd op grondgebied van de gemeente Maartensdijk door Stichting Drinkwaterleiding Noord-West Utrecht voor haar woonwijken tegen de stad Utrecht gelegen.
Als er iets heel leuks is gebeurd dan zet de molenaar de wieken van de molen in de feeststand. Daar was op 8 juni 2018 alle reden toe, prinses Beatrix liet samen met molenaar Arie Harkes de wieken weer draaien. Op 15 maart 2016 stond de molen van polder Buitenweg uit 1830 in lichterlaaie, en brandde bijna tot de grond toe af. De molen is volledig gerestaureerd, waarbij oude delen zijn hergebruikt. Nog steeds een Rijksmonument, weer herenigd met de molen polder Westbroek, die een sloot verderop staat. De combinatie van molens is uniek. De molen van polder Buitenweg in Oud-Zuilen staat er weer prachtig bij.
In 2015 is USINE met een sponsoractie begonnen voor het herstel van een schoorsteen. Het ontspanningsgebouw sieren met een fabrieksschoorsteen, dat was de bedoeling van de architect. Op de Vlampijpstraat in Utrecht was dit tot 2011 de laatste schoorsteen van Werkspoor. De financiën kwamen in april 2018 rond en de gemeente gaf de omgevingsvergunning af. De schoorsteen komt weer terug, de werkzaamheden zijn begonnen.
En zo heeft 2018 al goede beloften gedaan voor een mooi 2019, en dat wenst USINE iedereen toe.
