Steenfabriek Bosscherwaarden te Wijk bij Duurstede, bij de rivieren horen van oudsher steenfabrieken. Aan de oevers is niet alleen de grondstof klei te vinden, het water is eeuwenlang de transportweg naar de afnemers geweest. In de provincie Utrecht is slecht één fabriek te Woerden in bedrijf gebleven. De in 1991 gesloten steenfabriek Bosscherwaarden is nu in beheer bij Het Utrechts Landschap.

Wijk bij Duurstede Steenfabriek Bosscherwaarden Utrechts Landschap

Steenfabriek Bosscherwaarden aan de oever van de Nederrijn

Steenfabriek Bosscherwaarden ligt volledig geïsoleerd in de brede uiterwaarden van de Lek. Storende bebouwing ontbreekt aan beide zijden van de rivier, het landschap lijkt geconserveerd te zijn. Het vroegere kleigat ligt er als een binnenmeer. Naast de massieve steenoven met de hoge schoorsteen – een belangrijk ‘landmark’ in rivierenland – geeft de fabriekshal sfeer aan het complex.

Restanten smalspoor van het kleitransport

Andere elementen versterken dit beeld, zoals te noemen de kleibult en een primitieve locomotievenloods. Een stukje smalspoor herinnert aan het vervoer van de klei. De oude kraan is geplaatst op deze locatie om bij te dragen aan het rivierbeeld. Aan dezelfde Lekdijk staan vijf bij de fabriek horende woningen.

Ringoven buitenzijde met oude entrees kruiwagens, nieuwe entrees vorkheftruck

De rivieren zijn door de grote hoeveelheden aanwezige klei de natuurlijke vestigingsplaatsen van steen-, tegel- en pannenbakkerijen. Het is industrie die onder de noemer grofkeramiek wordt samengevat. Na 1860 zijn de kleine veldovens vervangen door grootschalige, in de loop der tijd gemechaniseerde fabrieken. De oven van Bosscherwaarden uit 1923 is naar de stand van techniek van dat moment: een ringoven. De grote gemetselde steenoven is een doorgaande ring waarin de stenen werden gebakken. De ring is vrijwel geheel gevuld met nog te bakken ‘groenlingen’ en al reeds gebakken stenen.

Ringoven binnenzijde zonder opgetaste ‘groenlingen’

De locatie waar op dat moment gestookt werd, verwarmde met haar verbrandingslucht de groenlingen voor. Er tegenover werd een opening in de de ring de toegang om gebakken stenen te verwijderen en de plaats om nieuwe groenlingen in de ring te stapelen. Zo ontstond een soort continu proces in de steenfabricage. Het door de stoker gecontroleerde stookproces met zwavelarme kolen via de stookgaten in de bovenzijde van de ring, en het reguleren van de luchttoevoer en rookgassenafvoer leverde minder misbaksels. De gemetselde oven, met aan de binnenzijde vuurvaste ‘Chamotte’-stenen, kon alleen in complete nieuwbouw gerealiseerd worden. Het was een duurzame oven: tot 1991 heeft ze gewerkt.

Een imposante schoorsteen staat op de ringoven, verbonden met een stelsel van afvoerkanalen

Aan de Lek en Nederrijn waren vele grote steenfabrieken te vinden. Van de grote fabrieken in de provincie Utrecht is alleen nog de dakpannenfabriek Monier aan de Oude Rijn te Woerden in bedrijf. Van anderen staan alleen nog resten: Timmermans in Rhenen (een schoorsteen), de Ossenwaard in Vianen (de kameroven en droogschuren), steenfabriek De Liesbosch in Utrecht (de buitenzijde van de ring), de Lunenburgerwaard in Wijk bij Duurstede (de oven), Rijnsteenfabriek IJsseloord te Montfoort (de overkapping van de veldovens), De Blauwe Kamer bij Rhenen (de schoorsteen) en pannenfabriek Vecht en Rhijn te Breukelen (idem de overkapping van veldovens): ze staan er in wisselende staat van verval monumentaal bij.

Ringoven onder een beschermende overkapping met zonnepanelen van de buurt

Bosscherwaarden is herbestemd. Eigenaar Het Utrechts Landschap heeft er een informatiecentrum en expositieruimte. Eén van de fabriekshallen is omgebouwd tot een cultuurpodium dat ruimte biedt aan grotere evenementen. Met de zonnecellen op het zuidelijke dak is het een energiefabriek geworden. Zandwinning in de buurt bedreigde de ligging van deze fabriek in de uiterwaarden. Het is een locatie met een bijzondere natuur- en cultuurbeleving.

Wijk bij Duurstede had meer steenfabrieken Meer daarover staat op de website ‘fabriekofiel.

Datering1923 tot 1991
AdresLekdijk West 28, 3961 MC Wijk bij Duurstede
Soortindustriële gebouwen van cultuurhistorische waarde
Trefwoordlokale aan water verbonden industrie en later aan wegen verbonden bedrijvigheid
AuteursrechtUSINE