De zuivelindustrie in de provincie Utrecht is wijdt verspreid geweest en nu alleen te zien in de laatst overgebleven fabrieksgebouwen. Dat herbestemming niet altijd eenvoudig is voor deze gebouwen bewijst de Eemlandia-fabriek in Bunschoten. De restauratie inclusief schoorsteen is al jaren geleden afgerond, maar nieuw gebruik laat nog steeds op zich wachten.
Melkinrichting ‘De Landbouw’ in de Obrechtstraat Utrecht in 2021
Waar zuivelbereiding vroeger veelal op de boerderij plaatsvond, ontstond er in de 19de eeuw een heuse zuivelindustrie. Daarbij speelden meerdere factoren een rol. Zo werden als gevolg van de akkerbouwcrises in de 19de eeuw de bakens verlegd en nam de veeteelt en zuivelproductie in Nederland als vanzelf toe. Daarnaast was er een intensieve campagne waarbij werd ingezet op meer scholing en een betere hygiëne, die zijn uitwerking niet miste: de kaas en boter was van steeds hogere kwaliteit, en dat had weer een positief effect op de export. Ondertussen werd laat in de 19de eeuw ook nog eens de uitvinding van centrifuges voor het ontvetten van melk gedaan.
Regionale melkfabrieken
In de stad Utrecht werd vanuit de omgeving de rauwe melk aangevoerd. In de wijk Wittevrouwen werd in 1908 melkinrichting De Landbouw opgericht voor de productie van betrouwbare gepasteuriseerde consumptiemelk en roomboter. De fabriek heeft tot circa 1935 gefunctioneerd, waarna handboekbinderij F.H. Danner de boel overnam.
Baambrugge – vm melkfabriek Landlust werd MOBA (Met Ons Beiden Aangepakt) en later stomerij en wasserij UNICUM
In het waterrijke gebied in De Ronde Venen waren de transportmogelijkheden beperkt. Daarom werd in 1916 voor de weideboeren in deze omgeving een melkfabriek opgericht, de NV Fabriek ter bereiding van Zuivelproducten Landlust. De fabriek werd gebouwd aan de Angstel in Baambrugge vanwege de bereikbaarheid per boot. Na de oorlog fuseerde de zuivelfabriek met een fabriek in Amsterdam. Het gebouw werd overbodig en uiteindelijk verkocht. Sinds 1955 is er een stoomwasserij gevestigd.
Bunschoten vm Eemlandia melkfabriek
Eemlandia staan de restanten van een complete fabriek van de zuivelindustrie in de provincie Utrecht. De in Bunschoten gevestigde fabriek was van 1918 tot 1963 in bedrijf. In 1928 brandde de fabriek uit en werd herbouwd en uitgebreid met een poederpakhuis. Het gebouw verloor na de sluiting in 1963 haar functie. Ook na een grondige restauratie in 2006 is het van herbestemming niet gekomen. De schoorsteen is eveneens herplaatst.
Vreeland – vm Stoomzuivelfabriek Concordia, na 1906 roomboterfabriek MILKA, jaren 1930 Van Leers vatenfabriek: nu Greif
Stoomzuivelfabrieken
In het landelijk gelegen Vreeland stond jarenlang een stoomzuivelfabriek op een buitenplaats, Stoomzuivelfabriek Concordia. Die fabriek, later de Vreeland Butter Association, werd overgenomen door de bekende margarineproducent Jurgens. Als Roomboterfabriek Vreeland sloot het in 1930 de deuren. Het terrein inclusief kantoor werd vervolgens aangekocht door Van Leer, een fabrikant van tonnen en vaten en de machines om deze te vervaardigen.
De serie beperkt zich tot nog bestaande getuigen van industrialisatie in de provincie.
